„Nun komm, der Heiden Heiland” [„Zbawco pogan, przybądź już”], to chorał luterański z 1524 r. Słowa chorału są tłumaczeniem „Veni Redemptor gentium” [„Przyjdź Odkupicielu narodów”] św. Ambrożego z Mediolanu (339/340–397) [1], opracowanym przez Marcina Lutra (1483–1546) [2]. Tekst został umieszczony w drugim kantyku lutetańskim „Erfurt Enchiridion” w 1524 r.
Pieśń ta była od wieków głównym hymnem na pierwszą niedzielę Adwentu. Chorał był szeroko stosowany jako utwór organowy przez protestanckich kompozytorów epoki baroku, zwłaszcza Johanna Sebastiana Bacha (1685–1750) [3], który na podstawie tego hymnu skomponował dwie kantaty kościelne. Późniejsze opracowania tematu obejmują dzieła Maxa Regera (1873–1916) [4], Briana Easdaleʼa (1909–1995) i Siegfrieda Strohbacha (1929–2019) [5]. W 1851 r. ukazała się kompozycja autorstwa Williama Mortona Reynoldsa (1812–1876). Tematem hymnu św. Ambrożego z IV wieku jest boskość i człowieczeństwo Chrystusa, o czym świadczy Jego narodzenie z Maryi Dziewicy. Marcin Luter opracował hymn w języku niemieckim pod koniec 1523 r. W okresie tym teolog przetłumaczył teksty wielu hymnów i psalmów o tematyce liturgicznej, takich jak „Nun freut euch, lieben Christen gʼmein”. Luter demonstrując przywiązanie do oryginalnej doksologii [6], w przeciwieństwie do tłumaczenia Thomasa Müntzera (1489–1525) [7], tworząc przekład, starał się dostosowując tekst do nowego chorału protestanckiego, zachować tradycyjny przekaz niż tworzyć płynną interpretację w języku niemieckim.
Jan Sebastian Bach wykorzystał chorał jako wstępne preludium chorałowe BWV 599 Orgelbüchlein i następnie trzykrotnie jako BWV 659 [jedna z jego najbardziej znanych kompozycji organowych], BWV 660 i BWV 661 w jego Wielkich Osiemnastu Preludiach Chorałowych.
„Ich ruf zu dir, Herr Jesu Christ” [„Wołam do Ciebie, Panie Jezu Chryste”] [8]. Wprowadzając ten hymn do Orgelbüchlein (Zbiór 46 preludiów chorałowych na organy), Bach sięgnął po utwór z tekstem teologa protestanckiego i zarazem swojego współpracownika Johannesa Agricoli (1494–1566), datowanym na ok. 1526/27 rok i muzyką napisaną w tym samym czasie. Chorał, przeznaczony na Czwartą Niedzielę po Trójcy Przenajświętszej, został przez Bacha również wykorzystany w kantacie „Ich ruf zu dir, Herr Jesu Christ” BWV 177 (1732) oraz w końcowej części kantaty „Barmherziges Herze der ewigen Liebe” BWV 185 (1715).
Istotne stają się słowa hymnu: „Ich ruf zu dir/ Herr Jesu Christ/ Ich bitt/erhör mein Klagen leih mir Gnad zu dieser Frist/ laβ mich doch nich verzagen” [„Wołam do Ciebie/ Panie Jezu Chryste/ Proszę wysłuchaj mojej skargi/ Okaż mi łaskę/ nie daj mi jednak zwątpić”]. Dalsze wersy w duchu teologii ewangelickiej stanowią podziękowanie za łaskę wiary, prośbę o możliwość bycia pomocnym bliźniemu i prośbę, „by z Tobą żyć” oraz zachować Boże słowo [9].
Władimir Fiodorowicz Wawiłow (1925–1973) – rosyjski sowiecki kompozytor, gitarzysta rosyjskiej gitary siedmiostrunowej i lutnista. Autor wielu muzycznych mistyfikacji, które stały się współczesnymi arcydziełami muzyki klasycznej.
Biografia
Podczas tzw. Wielkiej Wojny Ojczyźnianej służył w wojsku; został zdemobilizowany z powodu kontuzji. Ukończył leningradzką Szkołę Muzyczną im. Nikołaja Andriejewicza Rimskiego-Korsakowa (1844–1908) [1] dla dorosłych w klasie gitary pod kierunkiem Piotra Iwanowicza Isakowa (1886–1958). W tym samym czasie studiował teorię muzyki i kompozycję w kole folklorystycznym Johanna Grigoriewicza Admoniego (1906–1979), przewodniczącego leningradzkiego oddziału Związku Kompozytorów Radzieckich.
Do melodii utworu, Anri Girszewicz Wołochonski (1936–2017) w 1972 r. napisał wiersz „Nad błękitnym niebem”. Pierwszym wykonawcą piosenki znanej jako „Złote miasto” był Aleksiej Lwowicz Chwostenko (1940–2004), wieloletni przyjaciel i współpracownik Anri Wołochonskiego. Piosenka zasłynęła w środowisku bardów i wielu z nich włączyło ją do swojego repertuaru. W 1975 r. utwór został wykorzystany w sztuce „Cyd” Pierreʼa Corneilleʼa (1606–1684) przez leningradzkie studio teatralne „Raduga”, gdzie usłyszał go Borys Borisowicz Grebenszchikow [6]. Piosenkę wykonał po raz pierwszy w marcu 1984 podczas koncertu w Charkowskim Uniwersytecie Państwowym. Umieszczona na ścieżce dźwiękowej w filmie „Assa” (1987), kompozycja zdobyła popularność w całym ZSRR.
W piątej dekadzie życia Władimir Wawiłow zachorował na raka trzustki. Mimo przeprowadzonej operacji, w wyniku zaawansowanej choroby 11 marca 1973 r. kompzytor zmarł. Nabożeństwo żałobne odbyło się w Soborze Morskim pw. św. Mikołaja Cudotwórcy i Objawienia Pańskiego w Petersburgu. Został pochowany na Cmentarzu Miejskim w Pawłowsku, na przedmieściach Petersburga.
Ave Maria
Pierwszą wykonawczynią „Ave Maria” była Lidia Orłowa, kolejną zaś Nadjeżdża Pawłowna Drozdowa-Wajner. W 1972 r. zespół wykonujący utwór został zaproszony do Rygi na występ w katedrze Dome. Niestety w dniu wyjazdu organista Marek Szahin wysiadając z taksówki pod dworcem kolejowym nagle zmarł. Nie było nikogo kto mógłby go zastąpić. Mimo, iż wydawało się, że wszystko się wtedy rozpadło, muzyka przetrwała. W 1975 r. sowiecka wytwórnia fonograficzna „Miełodija” wydała album mezzosopranistki Iriny Pietrownej Bogaczjowej „Starodawne arie”, gdzie „Ave Maria” przypisano autorstwu Giulio Cacciniemu. W 1987 r. kompozycję wykonała Irina Konstantinowna Archipowa (1925–2010). Autorem nowej aranżacji został organista Oleg Grigoriewicz Janczenko (1939–2002).
W 1995 r. „Ave Maria” znalazła się na pierwszej płycie łotewskiej sopranistki Inessy Galante pt. „Debiut” nagranej w Rydze. Dzięki temu wykonaniu świat mógł zapoznać się z wybitnym dziełem radzieckiego kompozytora.
Dopiero po śmierci Wawiłowa wyszło na jaw, że był on kompozytorem. Każdy, kto opracowywał jego biografię, nie skupiał się na fakcie, że od 1952 r. studiował teorię muzyki i kompozycję pod kierunkiem Johanna Admoniego. Wiedziało o tym jedynie kilka osób.
Odkrycia rozpoczęły się po przestudiowaniu tekstów i melodii z płyty „Muzyka lutniowa XVI-XVII wieku”. Muzykolodzy ze względu na stylistykę epoki w której tworzyli Francesco da Milano i Giulio Caccini stwierdzili niemożność przypisania im tych utworów. Rozmowy z krewnymi i przyjaciółmi Wawiłowa ukazały, iż autorem tych prac był on sam. Jego córka Tamara, historyk sztuki, powiedziała: – „Ojciec był pewien, że prace nieznanego samouka o banalnym nazwisku „Wawiłow” nigdy nie zostaną opublikowane w ZSRR. Dla niego było czymś o wiele ważniejszym niż sława jego imienia, to aby jego muzyka stała się znana.”
Według Władimira Geizela Zeeva [7], który po trzyletnim śledztwie w 2005 r. opublikował esej „Historia jednej pieśni” na temat mistyfikacji Wawiłowa, uważa, iż muzyk pracujący dla studia Sojuzmultifilmu, jest także autorem muzyki do wielu radzieckich kreskówek.
As the leader of the state, the main object of admiration for George Bernard Shaw (1856–1950) was Joseph Vissarionovich Stalin (1878–1953), whose he defended indiscriminately for a decade. The Molotov-Ribbentrop Pact of 1939 was recognized by Shaw as a triumph for the Soviet dictator; „now had Hitler under his thumb”.
At the invitation of Stalin, at the age of 75, G. B. Shaw, together with Nacy Astor (1879–1964), went on a journey to the Soviet Union in 1931. The Irish-British playwright, a loyal apologist for Stalinism, proclaimed that the Gulag was something kind of a luxury holiday resort, and that large population prisoners it is caused only by the „difficulties in convincing [them] to leave it […]”. – „From what I gather, they can stay there as long they like”. – He said. During a dinner issued for part of it in Moscow, Shaw, demonstrating cynical sarcasm, remarked to those gathered: – „I have seen all the »terrors« and I was terribly pleased by them”. On the last day of his pilgrimage, before leaving the USSR, during an audience with Joseph Stalin, delighted with the journey, he said: – „Tomorrow I leave this land of hope and return to our Western countries – the countries of despair”. Returning from Moscow, he stated: – „I was a will be a friend of the Soviet Union until the end of my days”. Immediately after his return to Europe, in an interview in Berlin, he recognized Stalin as a „giant”, unlike the entire political class of „pygmies”.
In 1932, referring to his visit to the USSR, he recognized the reports of famine in the Soviet Union as „nonsense”. – „I ate the most slashing dinner there in my life”. – said a useful Kremlin idiot who called Stalin „a Georgian gentleman”.
On March 2, 1933, Shaw became one of the co-signatories of the letter against „the continual falsification of Soviet achievements”.
In 1933, he wrote a letter to the editorial office of the „Manchester Guardian” condemnation Malcolm Muggeridgeʼs (1903–1990) article on the Great Famine in Ukraine as „lying” and „slanderous” [2].
Similar useful Kremlin idiots are still active, and right next to them CCP useful idiots and CCP collaborators. Of course, not all are as famous as G. B. Shaw, however, just like him, tend to be sometimes effective; expressing the greatness of modern General Secretaries, they justify the fight against „terrorism” [3] and „Nazism”.
Nazism of the Wagner Group and the Rusich Groupand the genesis of neo-Nazism in Ukraine
As part of the destabilization of the situation in Western Europe, the KGB supported extremism, both left and right. In September 1985, Rainer Sonntag [Mersiowsky] (1955–1991), a 28-year-old neo-Nazi leader from Dresden met with official interpreter of the Soviet embassy, in fact Major serving in the First Main Directorate of the KGB – Vladimir Vladimirovich Pootin [13]. In 1987, Sonntag left for West Germany, where he established cooperation with local neo-Nazis [14].
The Russian razvedka applied the same pattern in Ukraine, instilling neo-Nazism (associated inter alia with the creation of the already mentioned Azov Battalion), where the leading figure of the cult was no longer Stepan Bandera (1909–1959) – as is the case in neo-Banderist organizations Right Sectorʼs [15] in Western Ukraine [16] – but Adolf Hitler (1889–1945) [17].
It is worth mentioning here the Russian neo-Nazi Denis „Nikitin” Kapustin [18], commander of the Russian Volunteer Corps [19] fighting on the side of Ukraine. The second Russian formation supporting Ukraine, the Freedom of Russia Legion, probably has little to do with humanity neo-Nazism, although of course one should be careful because it consists of Russian volunteers and prisoners of war who have expressed a desire to join its ranks.
Wskutek podpalenia Reichstagu [1] w lutym 1933, wszedł w życie Dekret Prezydenta Rzeszy o Ochronie Ludzi i Państwa. Ustawa prezydenta Republiki Weimarskiej Paula von Hindenburga (1847–1934) [2] uchwalona w oparciu o art. 48 (dotyczący stanu wyjątkowego) konstytucji weimarskiej, znosząc prawo do wolności osobistej, zapewniła podstawę prawną do przetrzymywania ludzi bez procesu. Pierwszym niemieckim obozem koncentracyjnym był KL Nohra założony 3 marca 1933 r.
Liczba więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych w latach 1933–1934 jest trudna do ustalenia; dr Jane Caplan oszacowała ją na 50 000. Łącznie z aresztowanymi wówczas, liczba ta prawdopodobnie przekraczać może 100 000. 80% więźniów było członkami KPD, natomiast 10% stanowili działacze SPD. Wielu więźniów politycznych zostało zwolnionych pod koniec roku 1933; po świątecznej amnestii czynnych pozostało tylko kilkadziesiąt obozów.
Załogę 70. obozów lokowanych w: opuszczonych fabrykach; więzieniach; zamkach; majątkach wiejskich; przytułkach; szkołach, od roku 1933 początkowo stanowili lokalni funkcjonariusze policji, SA i ᛋᛋ. Od maja 1933 te tzw. „dzikie obozy koncentracyjne” w Prusach zostały oddane pod kontrolę Gestapy (od roku 1936 Gestapo), utworzonej 26 kwietnia dekretem ministra spraw wewnętrznych Prus Hermana Göringa (1893–1946) [3]. Z czasem zarządzenie to weszło w życie na obszarze całej Rzeszy. Do czerwca 1934 Geheimes Staatspolizeiamt (Gestapa) kierowana była przez Rudolfa Dielsa (1900–1957) [4].
4 lipca 1934 r. ᛋᛋ-Obergruppenführer Theodor Eicke (1892–1943) [5], drugi komendant KL Dachau [6]; drugi szef Gestapy w Prusach i zabójca Ernesta Röhma (1887–1934) podczas Nocy Długich Noży (29 na 30 czerwca 1934) [7], oficjalnie mianowany został inspektorem Inspektion der Konzentrationslager (IKL) [8]. Jego antysemityzm, antybolszewizm oraz bezwarunkowe posłuszeństwo wobec ᛋᛋ i Adolfa Hitlera (1889–1945) wywarły na Reischführerze ᛋᛋ Heinrichu Himmlerze (1900–1945) [9] pozytywne wrażenie. Eicke znany z brutalności i nienawiści wobec słabości, instruował swoich podwładnych mówiąc im, że każdy esesman o miękkim sercu powinien „natychmiast udać się na emeryturę do klasztoru”.
Na początku 1934 r. liczba więźniów sukcesywnie spadała i nie było pewności, czy system obozów będzie nadal funkcjonowiał. Do połowy 1935 r. istniało tylko pięć obozów, w których przebywało 4000 więźniów, zarządzanych przez 13. pracowników centralali IKL. W niemieckich więzieniach osadzono 100 tys. osób, z czego jedną czwartą za przestępstwa polityczne. W tym czasie Heinrich Himmler wezwał do rozprawy ze „zorganizowanymi podludzkimi wrogami wewnętrzymi państwa niemieckiego”, którymi wg. niego byli: Żydzi; masoni; komuniści; socjaliści i kryminaliści.
Z sześciu obozów działających pod zarządem ᛋᛋ Totenkopfverbande, w wyniku reorganizacji od połowy roku 1936 funkcjonowały tylko dwa, wzorcowe dla wszyskich następnych niemieckich obozów koncentracyjnych – KL Dachau [6] i KL Lichtenburg. W miejscu zlikwidowanych obozów Eicke utworzył nowe placówki: KL Sachsenhausen (wrzesień 1936) [10] i KL Buchenwald (lipiec 1937).
W przeciwieństwie do wcześniejszych, nowo otworzone obozy budowane były jako miejsca całkowitej izolacji osadzonych od ludności, jak i od rządów prawa, co umożliwiało ᛋᛋ sprawowanie nad nimi władzy absolutnej. Więźniowie noszący dotychczas ubrania cywilne, zostali zmuszani do założenia uniformów obozowych. Ich liczba zaczęła ponownie rosnąć; 4761 z 1 listopada 1936 do 7750 pod koniec roku 1937.
W okresie 1936–1938 wraz ze wzrostem liczby więźniów ich skład uległ zasadniczej zmianie. O ile w pierwszej fazie więziono głównie przeciwników politycznych reżimu nazistowskiego, o tyle później represjom poddano nie odpowiadające narodowosocjalistycznemu wizerunkowi wspólnoty narodowej uzane za grupy aspołeczne, przede wszystkim: recydywistów; homoseksualistów; bezrobotnych uporczywie odmawiających pracy; świadków Jehowy.
Do końca czerwca 1938 r. populacja więźniów wzrosła trzykrotnie; w ciągu ostatnich sześciu miesięcy do 24 000 więźniów. Wzrost ten napędzany był aresztowaniami osób uważanych za aspołecznych nałogowych przestępców. Według Himmlera więźniowie kryminalni w obozach koncentracyjnych musieli być odizolowani od społeczeństwa, ponieważ popełnili przestępstwa o charakterze seksualnym lub brutalnym. W rzeczywistości jednak większość więźniów kryminalnych stanowili ludzie pochodzący z klasy robotniczej, którzy aby utrzymać swoje rodziny uciekali się do drobnych kradzieży. W ramach akcji przeciwko elementom aspołecznym, w czerwcu roku 1938 aresztowano 10 000 bezdomnych, chorych psychicznie i bezrobotnych.
Aby pomieścić nowych więźniów, utworzono trzy nowe obozy: KL Flossenbürg (maj 1938) [11] w pobliżu granicy z Czechosłowacją i obóz kobiecy KL Ravensbrück (maj 1939) [12]. Po anschlussie Austrii (12 marca 1938), 8 sierpnia 1938 zapadła decyzja dotycząca budowy kolejnego obozu KL Mauthausen-Gusen [13] przez co liczba więźniów politycznych wzrosła do ok. 7000.
Fala masowych aresztowań częściowo motywowana była czynnikami ekonomicznymi. Okres prosperity jaki nastąpił po Wielkim Kryzysie (1929–1933) obniżył w Niemczech stopę bezrobocia, także dzięki pracy przymusowej elementu „niepewnego”. Plan czteroletni realizowany przez Alberta Speera (1905–1981) [14] wymagał robotników przymusowych, których zapewniała Deutschen Erd- und Steinwerke GmbH (DEST) [15], spółka zależna ᛋᛋ-Hauptamt Verwaltung und Wirtschaft (Głównego Urzędu Administracji i Gospodarki ᛋᛋ) i ᛋᛋ-Hauptamt Haushalt und Bauten (Głównego Urzędu Budżetu i Budownictwa ᛋᛋ). Po konferencji w Wannsee [16] (20 styczeń 1942), rozkazem Reiseführera ᛋᛋ z dnia 1 lutego 1942, w wyniku konsolidacji obydwa urzędy połączone zostały w ᛋᛋ-Wirtschafts-und Verwaltungshauptamt (SS-WVHA) [Główny Urząd Gospodarki i Administracji ᛋᛋ]. Pracami wyżej wymienionych, przez cały okres ich istnienia kierował ᛋᛋ-Obergruppenführer Oswald Pohl (1892–1951) [17] wraz ze swoim zastępcą ᛋᛋ-Gruppenführerem Georgiem Lörnerem (1899–1959). Nieprzypadkowo KL Flossenbürg i KL Mauthausen ulokowane zostały w sąsiedztwie kamieniołomów, a w KL Buchenwald i KL Sachsenhausen funkcjonowały cegielnie. W kwietniu i czerwcu 1938 w ramach walki z bezrobociem, zatrzymano i następnie deportowano do obozów koncentracyjnych jako tzw. element aspołeczny ponad 10 tys. osób.
Podczas pogromu w nocy 9 na 10 listopada 1938 r. [18], 26 000 Żydów, obywateli niemieckich, zostało uwięzionych w celu grabieży ich majątku jak też zmuszenia ich do emigracji. Więźniowie ci stali się ofiarami bezprecedensowego znęcania się nad nimi; w Dachau w ciągu czterech miesięcy po wydarzeniach Nocy Kryształowej zginęło więcej osób pochodzenia żydowskiego niż w ciągu poprzednich pięciu lat. Po aneksji Austrii aresztowano 2000 wiedeńskich Żydów. Większość z nich została wkrótce zwolniona, często po złożeniu obietnicy emigracji.
W czerwcu 1938 r. populacja więźniów wzrosła trzykrotnie; w ciągu ostatnich sześciu miesięcy, do 24 000. Do końca roku 1938 w niemieckich obozach koncentracyjnych przetrzymywano prawie 60 tys. osób.
Leon Frank Czołgosz; alias Fred Nieman; alias Fred Nobody (28 maj 1874 – 29 październik 1901), polskiego pochodzenia amerykański anarchista i zabójca prezydenta USA Williama McKinleya (1843–1901). Osądzony i uznany winnym, został stracony na krześle elektrycznym 29 października 1901 r.
Niektórzy amerykańscy anarchiści uznali jego zbrodniczy czyn za nieunikniony, motywowany – jak przyznali – brutalnymi warunkami społecznymi panującymi w kraju. Inni natomiast potępili mord, którego się dopuścił; uznali że zabijając prezydenta, zniszczył publiczny wizerunek ruchu anarchistycznego, przez co utrudniona została realizacja jego celów.
Wczesny okres życia
Leon Frank Czołgosz urodził się 28 maja 1874 r. w Detroit [1]. Był czwartym synem z ośmiorga dzieci (Leon miał pięciu braci i dwie siostry) małżeństwa polskich emigrantów Pawła i Marianny (z domu Nowak) Czołgoszów, z będącej wówczas pod zaborem pruskim (niemieckim) Wielkopolski.
Paweł Czołgosz (1843–1944) urodził się w Górze (obecnie dzielnica Żnina miasta w woj. kujawsko-pomorskie, powiat żniński, siedziby miejsko-wiejskiej gminy Żnin), Marianna zaś w Zalesiu Barcińskim (województwo kujawsko-pomorskie, powiat żniński, gmina Barcin). Paweł Czołgosz był jednym z młodszych 13. dzieci Augustyna Czołgosza i Franciszki Zielińskiej. W akcie ślubu parafi Żnin, pod numerem 14. zapisano, że Augustyn Czołgosz „25-letni parobek, syn Jana i Małgorzaty Włodarkownej ożenił się z 19-letnią Franciszką Zielińską córką pracowitego Bartłomieja Zielińskiego i Zuzanny Zwietrzalanki.” Pradziadkowie Leona Czołgosza ze strony matki – Bartłomiej i Zuzanna Zielińscy, pobrali się w parafii Góra–Żnin w 1803 r.
25-letni Paweł Czołgosz w roku 1867 wziął ślub w parafii w Strzelcach (województwo kujawsko-pomorskie, powiat mogileński, gmina Mogilno) z Marianną Nowak.
Prof. Longin Pastusiak i rosyjski postkomunistyczny tabloid „Комсомольская правда” nieprawidłowo podają, że rodzina Leona Czołgosza pochodzi z ziem polskich pod zaborem rosyjskim.
Powodem emigracji Pawła Czołgosza, był jego niski status materialny; aby zapewnić rodzinie lepsze warunki, postanowił pójść śladem starszego brata Wojciecha i osiedlić się w USA. Wojciech opuścił rodzinny dom w 1872 r. i osiadł w stanie Michigan. W listach pisał o obfitości miejsc pracy w Detroit. Późną zimą 1872, Paweł zostawił żonę i troje małych dzieci w Wielkopolsce i udał się do brata. Zapisany nieprawidłowo jako Paul Czolkowski do Ameryki przybył na pokładzie SS Franklin 2 stycznia 1873 r.
Kiedy osiedlił się w Detroit, sprowadził swoją rodzinę. Sześć miesięcy później do męża dołączyła Marianna z trójką dzieci: Władysławem, Franciszkiem i Józefem. W podróż do Nowego Jorku wyruszyła na pokładzie SS Victoria. Gdy 23 lipca 1873 r. przybyli do Ameryki, udali się do Detroit w stanie Michigan.
Zamieszkujący już od wczesnych lat 50. XIX w. obszar Detroit Polacy z Wielkopolski, w roku 187 założyli rzymskokatolicką parafię pod wezwaniem św. Alberta. Polska dzielnica stała się znana pod nazwą „Poletown East”. Paweł zamieszkał w murowanej kamienicy przy Benton Street 141 i zatrudnił się jako kanalarz. Marianna aby wspomóc finansowo rodzinę, została praczką. Jak podaje parafialny akt urodzenia przyszłego zamachowcy: _„28 maja 1874 r. w Detroit w rodzinie Pawła Czołgosza i Marianny z domu Nowak, urodził się syn Leon.”_ Tak więc data, jak i miejsce narodzin Leona podawane przez Wikipedię (5 maja 1873 r. Alpena w stanie Michigan) najprawdopodobmiej są nieprawidłowe.
W 1874 r. Paweł przeniósł się z rodziną do Rogers City (siedziba administracyjna hrabstwa Presque Isle, stan Michigan). Jednak trudne warunki i panująca tam wszechobecna przemoc, zmusiły go do przeniesienia się sześć miesięcy później do Alpeny (hrabstwo Alpena, stan Michigan). W spisie mieszkańców miasta z roku 1880, widnieją dane 38-letniego Paula Choudgasa (pisownia oryginalna) oraz jego żony 36-letniej Mary wraz z dziećmi.
W Alpenie Paul znalazł pracę w dokach portowych przy załadunku drewna. Późnej pracował w tartaku firmy Gilchrist Lumber Mill. Przy Sable Street w Alpenie zmieszkał wraz z rodziną w swoim domu. Urodziły się tam jego kolejne dzieci: Cecylia, Jakub i John. Leon uczęszczał do polskiej szkoły w Alpenie, należącej do parafii św. Bernarda. Następnie do szkoły powszechnej. Paweł, od dziecka przyzwyczajony do pracy w gospodarstwie rolnym, za zgromadzoną gotówkę kupił farmę w Posen (Poznań) w hrabstwie Presque, w stanie Michigan.
W Posen przyszedł na świat Michael, a następnie Victoria. Sześć tygodni po narodzinach dziewczynki, w 1883 r. rodzinę Czołgoszów spotkała tragedia – zmarła matka Leona. Będąc ciężko pracującym samotnym ojcem gromadki małych dzieci, Paweł zwrócił się o pomoc do swojego brata Wojciecha – również farmera mieszkającego w Posen – o pomoc w znalezieniu nowej żony.
W 1886 r. w Alpenie, Paweł Czołgosz poślubił swoją drugą żonę, Katarzynę Metzfaltr (lub Marfold). Chcąc polepszyć swój byt, w 1886 r. wraz z rodziną przeprowadził się do Natrony (hrabstwo Allegheny, stan Pensylwania). Aby wspomóc swoją rodzinę, Leon nie kontynuował dalszej nauki i podjął pracę w hucie szkła. Rodzina Czołgoszów przebywała w Natronie tylko przez rok i dziewięć miesięcy. Kolejnym ich miejscem pobytu na ziemi amerykańskiej został Cleveland w stanie Ohio.
W 1892 roku Paweł kupił dom razem z parcelą na rogu Tod i Third Avenue, gdzie otworzył saloon. W międzyczasie Leon wraz z bratem Waldkiem znaleźli zatrudnienie w walcowni stali firmy Rolling Mill Company [1].
W czasie tzw. „paniki 1893”, Stany Zjednoczone doświadczyły recesji o zasięgu ogólnoświatowym. Był to wówczas najdotkliwszy kryzys w historii USA, który dotknął także fabrykę w której pracował Leon. Obniżka płac dla robotników stała się przyczyną rozpoczęcia przez nich strajku w 1893 r. W wyniku protestu robotników, Czołgosz oraz jego brat zostali zwolnieni z pracy. Bracia zwrócili się wówczas o pomoc do Kościoła katolickiego, gdzie niestety nie uzyskli wsparcia.
Sytuacje podczas których pracodawcy, nierzadko krwawo, rozprawiali się z pracownikami, wpłynęły na poglądy Leona. Będąc świadkiem pobicia jednego z protestujących przez pracodawcę – oburzył się wobec faktu, że rządzący stoją po stronie kapitalistów zamiast chronić interes robotników. Co ciekawe, Leon był wówczas członkiem Partii Republikańskiej i sam poparł w wyborach prezydenckich Williama McKinleya.
Po zakończeniu strajku, składając pozywnie rozpatrzone przez pracodawcę podanie o pracę w walcowni stali, po raz pierwszy użył pseudonimu swego alter ego – Fred C. Nieman (Człowiek Nikt).
Wraz z bratem Waldkiem i szwagrem, Frankiem Bandowskim, Leon dołączył wtedy do Kinghts of The Golden Eagle (Zakon Rycerzy Złotego Orła) [2], dobroczynnej quasi masońskiej rytu szkockiego i antykatolickiej organizacji wspierającej białych chrześcijańskich (protestanckich) robotników. Stowarzyszenie zostało założone w roku 1873 w Baltimore. Zapewniało swoim członkom pomoc m.in. w znalezieniu pracy, w przypadku chorób, czy wypłacie rent wdowom robotników. Stowarzyszenie przedstawiało się jako kierujące się wysokimi standardami moralnymi.
Leon poszukiwał jednak bardziej radykalnych organizacji. Paweł Czołgosz pozwolił na organizowanie zebrań w holu na piętrze swego saloonu członkom grupy zwanej Polska Socjalistyczna Partia Pracy „Siła” kierowanej przez tapicera Antoniego Zwolińskiego. Leon wraz ze swoim szwagrem F. Bandowskim zdecydował się dołączyć do grupy, która liczyła około 13 członków. Socjalistyczna nauka Zwolińskiego, skłaniająca się ku anarchizmowi [3], nie wzbudziła zainteresowała Pawła Czołgosza. Także Leonowi radził by nie mieszał się do polityki. Mimo tego jego syn, był coraz bardziej zaintrygowany anarchizmem. W tym czasie światopogląd Leona zaczął się radykalnie zmieniać, co spowodowało, że definitywnie porzucił wiarę katolicką.
Saloon Pawła okazał się być dla niego nietrafioną inwestycją, dlatego sprzedał go około osiem miesięcy później. Następnie wrócił do pracy jako robotnik, a rok później zakupił farmę w Orange Township (hrabstwo Delaware w stanie Ohio). Leon pozostał w Cleveland i dalej pracował w hucie.
W 1894 r. Paweł Czołgosz otrzymał amerykańskie obywatelstwo.
W 1895 r. lokal przy Tod i Third Street przejął Albert Dreyer. Leon spędzał w nim dużo czasu; zwykle można go było spotkać, siedzącego samotnie w kącie i czytającego gazety. Nie przejmował się tym, co działo się wokół niego, nawet wtedy gdy jego młodszy brat wdał się w bójkę przed saloonem, Leon nie stanął w jego obronie. Prześladowany w dzieciństwie przez rówieśników, stał się odludkiem nie wykazującym zainteresowania w zawieraniu przyjaźni.
W 1898 roku Leon doznał załamania psychicznego, którego dokładne szczegóły nie są znane. Porzucił nagle pracę w walcowni, powołując się na zły stan zdrowia. Od dłuższego czasu cierpiał on na przewlekły nieżyt górnych dróg oddechowych objawiający się chronicznym męczącym kaszelem z flegmą. Konsultując się z kilkoma lekarzami, przyjmował przepisane przez nich różnego rodzaju medykamenty. Używał też inhalatora.
Po tym jak złożył wniosek o rentę inwalidzką w Kinghts of The Golden Eagle, zamieszkał na rodzinnej farmie, którą Paweł sprzedał swoim synom: Leonowi, Waldkowi, Jakubowi i Johnowi. Leon spędzał jednak dni na czytaniu książek i prasy oraz jedzeniu i spaniu. Jego macocha miała pretensje do niego o brak chęci z jego strony przy pracach gospodarczych, przez co często dochodziło między nimi do kłótni, dlatego coraz bardziej czuł, że musi się stąd wyrwać. Pod pretekstem wyjazdu na zachód w celu podratowania zdrowia, wycofał swój udział, w gospodarstwie rolnym.
5 maja 1901 roku do Cleveland przybyła na spotkanie z sympatykami ruchu anarchistycznego Emma Goldman (1869–1940) [4], „matka chrzestna anarchizmu”, która wygłosiła przemówienie w Memorial Hall na temat „Współczesnych faz anarchizmu” oraz „Przyczyny i skutków stagnacji”.
Emma Goldman odegrała kluczową rolę w rozwoju anarchistycznej filozofii politycznej w Ameryce Północnej i Europie pierwszej połowy XX wieku. Po zakończeniu spotkania, Czołgosz do głębi poruszony jej słowami, podszedł do niej poprosząc o radę, jakie książki poleciłaby mu przeczytać. Po południu 12 lipca 1901 r. pojawił się w domu jej przyjaciela Abrahama Isaaka (1856–1937), wydawcy gazety „Free Society”. Przedstawił się wówczas pod pseudonimem Fred Nieman. W drodze na stację kolejową towarzysząc Emmie, wyraził dezaprobatę wobec działań socjalistów z Cleveland. Emma czekając wraz córką na pociąg do Buffalo przedstawiła go grupie swoich przyjaciół, działaczy anarchistycznych.
Goldman mimo, iż nie popierała przemocy, wyrażała zrozumienie dla tych, którzy ją stosowali. Czołgosz – jak sam przyznał – jej słowa spowodowały, że „zapłonął w nim ogień”. W następnych tygodniach zadając serię nietypowych pytań na temat tajnych stowarzyszeń anarchistycznych, wzbudził podejrzenia Abrahama Izaaka; anarchiści założyli, że jest on informatorem, jak wielu innych policyjnych agentów wysłanych do szpiegowania grup radykalnych. Isaak na łamach „Free Society” zamieścił ostrzeżenie przed „kolejnym szpiegiem”:
„UWAGA! Zawiadamia się towarzyszy, by zwrócili bacznie uwagę na szpiega. Jest on dobrze ubranym, średniego wzrostu mężczyzną. Wąski w ramionach, blondyn, około lat 25. Do chwili obecnej przebywał w Chicago i Cleveland. W poprzednim miejscu, mieszkał tylko przez krótki okres czasu. W trakcie swojej działalności w Cleveland zniknął, gdy towarzysze potwierdzili jego tożsamość i byli gotowi go zdemaskować. Jego zachowanie z pozoru wydaje się zwyczajne; udając zainteresowanie sprawą prosi o nazwiska lub o pomoc w przeprowadzeniu aktów przemocy. Dlatego z góry uprzedzamy towarzyszy, aby w przypadku gdy tylko pojawi się ta osoba, wiedzieli jak postępować.”
Czołgosz uważał za niesprawiedliwe, że w społeczeństwie amerykańskim istnieje wielka nierówność społeczna pozwalająca zamożnym warstwom wzbogacać się kosztem ubogich. Doszedł do wniosku, że winnym tego stanu rzeczy jest amerykański rząd.
W Europie brutalna terrorystyczna działalność anarchistów trwała już od kilku lat. W roku 1893 Auguste Vaillant (1861–1894) wrzucił bombę do sali obrad francuskiego parlamentu. Nikt nie zginął, ale zamachowiec został skazany na śmierć. Prezydent Francji Sadi Carnot (1837–1894) nie ułaskawił terrorysty, został więc zasztyletowany przez włoskiego anarchistę Santo Caserio (1873–1894). Zamachowca zgilotynowano. Inny anarchista z Włoch, Luigi Lucheni (1873–1910) [5], wbił zaostrzony pilnik w serce austriackiej cesarzowej Elżbiety Bawarskiej Sissi (1837–1898) [6]. – „Chciałem po prostu zabić jakiegoś władcę, nieważne jakiego”. – tłumaczył motyw jakim się kierował popełnieniając zbrodnię. 16 października 1910 roku, po tym, jak strażnik skonfiskował i zniszczył jego nieukończone wspomnienia, morderca popełnił samobójstwo. W 1900 r. anarchista Gaetano Bresci (1869–1901) zastrzelił króla Włoch Humberta I (1844–1900). Skazany na dożywocie, został zabity przez strażników więziennych. Czołgosz owładnięty swoistą obsesją na punkcie tego właśnie zamachu, obsesyjnie gromadził wszelkie wycinki prasowe go dotyczące.
Joseph Petrosino, porucznik nowojorskiej policji, uważał, iż grupa radykałów mająca powiązania z włoskimi anarchistami, może podjąć próbę zamordowania prezydenta Mckinleyʼa. Niestety jego ostrzeżenia zostały zignorowane.
Zabójstwo prezydenta Williama McKinleya
W przełomie XIX i XX w. obie amerykańskie partie – Republikańska oraz Demokratyczna, znacznie różniły się od swych współczesnych odpowiedników. To demokraci byli wtedy bardziej konserwatywni; na nich głosowano na Południu. Z kolei republikanie byli postępowi; ich partia powstała tuż przed wojną secesyjną jako ruch antyniewolniczy.
We wrześniu 1901, wybrany na drugą kadencję republikanin, mason (po jego śmierci loża do której należał, nazwana została jego imieniem), weteran wojny secesyjnej w stopniu majora, William McKinley (1843–1901) był jako prezydent u szczytu swojej popularności. Pierwszy raz wybrany w 1896 r., w czasie poważnego kryzysu gospodarczego, pokonał swojego rywala z Partii Demokratycznej, Williama Jenningsa Bryana (1860–1925). McKinley poprowadził naród amerykański zarówno przywracając dobrobyt, jak też i ku zwycięstwu w wojnie z Hiszpanią w roku 1898 [7], zajmując dwie hiszpańskie kolonie – Puerto Rico i Filipiny.
Pełniący obowiązki wiceprezydenta Garret Hobart (1844–1899) [26], zmarł w roku 1899. McKinley pozostawił wybór kandydata na urząd swego zastępcy Narodowej Konwencji Partii Republikańskiej, która miała się odbyć w 1900 r. Przed konwencją republikański senator z Nowego Jorku – Thomas C. Platt (1833–1910), dostrzegając okazję do usunięcia ze stanowiska gubernatora swojego stanu, byłego zastępcę sekretarza marynarki wojennej Theodoreʼa Roosevelta (1858–1919) [8] zgłosił jego kandydaturę. Po wygraniu drugiej tury przez McKinleya, 4 marca 1901 roku Roosevelt został wiceprezydentem.
Mimo, iż w XIX wieku zamordowano dwóch amerykańskich prezydentów – Abrahama Lincolna (1909–1865) [9] w 1865 r. i Jamesa A. Garfielda (1831–1881) [10] w 1881 r., McKinley nie lubił, kiedy agenci Secret Service starając się go chronić, stawali pomiędzy nim a ludźmi. W swoim rodzinnym mieście Canton w stanie Ohio, gdy wybierał się do kościoła, starał się unikać ich towarzystwa. W Waszyngtonie udając się z żoną bryczką na przejażdżki, również poruszał się bez ochrony.
Ida i Katherine McKinley
McKinleyowie mieli dwie córki, które zmarły przedwcześnie – Katherina „Katie” McKinley (1871–1875) oraz Ida McKinley (kwiecień– siepień 1873).
Katie urodziła się w Boże Narodzenie 1871 r., kiedy jej ojciec był jeszcze prawnikiem w Canton w stanie Ohio. Gdy pani McKinley była w ciąży z drugą córką, około dwa tygodnie przed porodem, zmarła jej matka. Jej córka Ida nosząca to samo imię co ona, po bardzo trudnym porodzie zmarła cztery miesiące później.
Ida Saxton McKinley (1847–1907) – podobnie jak jej mąż, pobożna prezbiterianka, zrozpaczona wierzyła, że Bóg ukarał ją zabierając córkę. Na wskutek traumatycznych przeżyć rozwinęła się wówczas u niej epilepsja. Pani McKinley była do tego stopnia zaniepokojona o bezpieczeństwo swej pierworodnej córki, że spędzała wiele godzin dziennie w zaciemnionym pokoju z Katie w ramionach, całując ją i płacząc. Brat Williama, Abner, chciał zabrać pewnego dnia Katie na spacer. Dziecko odpowiedziało stryjowi:
– „Gdybym wyszła z podwórka, Bóg ukarałby mamę jeszcze raz”.
W czerwcu 1875 roku Katie zachorowała na tyfus i zmarła w ciągu kilku dni. Początkowo została pochowana na cmentarzu West Lawn w Canton. 10 października 1907 r., zarówno Katie, jak i jej młodsza siostra Ida zostały ekshumowane i pochowane w północnej ścianie McKinley National Memorial. Tego samego dnia pochowane zostały tam ciała Idy i Williama McKinleyów. Przez resztę życia Ida trzymała zdjęcie Katie wiszące na ścianie swojej sypialni.
Plany związane z wizytą prezydencką
Podczas swojej drugiej inauguracji 4 marca 1901 r., William McKinley wygłosił krótkie przemówienie. Będąc od dawna zwolennikiem ceł ochronnych, prezydent był przekonany, że ustawa Dingleya, uchwalona podczas pierwszego roku sprawowania przezeń urzędu pomogła narodowi w osiągnięciu dobrobytu. Planował więc negocjowanie wzajemnych umów handlowych z innymi krajami. Otworzyłoby to rynki zagraniczne dla chcących się rozwijać producentów ze Stanów Zjednoczonych, którzy dzięki cłom zaporowym zdominowali rynek krajowy. Podczas długiej trasy zaplanowanej na kilka miesięcy zaraz po inauguracji, McKinley zamierzał wygłosić serię przemówień promujących plan rozwoju gospodarczego. Podróż prezydenta zakończyć się miała 13 czerwca wizytą na Wystawie Panamerykańskiej w Buffalo w stanie Nowy Jork.
Mckinley wraz z żoną i towarzyszącą im świtą, opuścili Waszyngton pociągiem 29 kwietnia. McKinley spotykał się z entuzjastycznym przyjęciem na Dalekim Zachodzie, gdzie do tej pory nigdy nie widziano głowy państwa. Gdy w Kalifornii Pierwsza Dama poważnie zachorowała, uważano, że może nawet umrzeć. Mimo, iż w San Francisco jest stan uległ znaczącej poprawie, prezydent odwołał pozostałą część trasy. McKinleyowie udali się w drogę powrotną. Wizyta na Wystawie Panamerykańskiej została przełożona na 5 września. McKinley spędzał czas w Waszyngtonie oraz w swoim domu w Canton, pracując nad przemówieniem, które wygłosić miał w Buffalo.
William Arntz, pracownik parku w Canton, zeznał później, że w połowie 1901 r. – w czasie kiedy prezydent odwiedzał park – spotkał tam człowieka z wyglądu przypominającego Czołgosza. Mężczyzna miał przy sobie dwa pistolety, na co zwrócił uwagę Arntz, przypomninając mu, że poza strzelnicą parku nie wolno używać broni palnej. Leon udzielił mu lekceważącej odpowiedzi. Arntz zawiadomił policję, lecz mężczyzny nie udało się znaleźć.
Latem 1901 r. Czołgosz zamieszkał w West Seneca (miasteczko na przedmieściach Buffalo, stan Nowy Jork, hrabstwo Erie). Prawdopodobnie wybrał to miejsce ze względu na liczną tam polską społeczność. Następnie wyjechał do Cleveland. Po pewnym czasie udał się do Chicago, gdzie zobaczył prasową wzmiankę o zbliżającej się wizycie prezydenta McKinleya. Ostatecznym przystankiem jego podróży pod koniec sierpnia stało się Buffalo, gdzie miało się odbyć spotkanie prezydenta z mieszkańcami. Leon starał się być blisko człowieka, który uosabiał dla niego niesprawiedliwość. We wtorek 3 września podjął decyzję. Jak powiedział później podczas przesłuchania: – „To tkwiło głęboko w moim sercu, dlatego nie było już dla mnie ucieczki. Podjąłem się tego zadania bez względu na stawkę, jaką było moje życie. We wtorek w mieście było tysiące osób. Był to dzień prezydenta. Wszyscy ci ludzie kłaniali się mu jak wielkiemu władcy. Postanowiłem więc zabić tego władcę.”
Stan psychiczny Leona prawdopodobnie uległ wtedy znacznemu pogorszeniu. Zaniepokojony niesprawiedliwym traktowaniem ówcześnej klasy robotniczej, wojną o hiszpańskie kolonie, i ponadto przekonany, że ze względu na swój pogarszający się stan zdrowia niedługo, i tak umrze, czuł, że musi coś zrobić, co pomoże zwykłym Amerykanom.
3 września udał się do sklepu z narzędziami mieszczącym się w budynku Walbridgeʼs przy Buffaloʼs Main Street, gdzie kupił rewolwer Iver Johnson kalibru .32 (numer seryjny 463344) oraz pudełko naboi kalibru .32 firmy Smith & Wesson. Mimo to nie miał jeszcze sprecyzowanego planu zabójstwa prezydenta. Następnego dnia William i Ida McKinleyowie przybyli do Buffalo pociągiem. Działo, które oddało salut armatni na cześć wjazdu prezydenta ustawiono zbyt blisko torów kolejowych. Dlatego wskutek eksplozji wyleciało kilka szyb w oknach wagonów, wytrącając z równowagi Pierwszą Damę.
Grupa około dwunastu osób zgromadzonych na peronie w oczekiwaniu na prezydenta, sądząc, iż szkody zostały spowodowane przez bombę, krzyczała: – „Anarchiści!” Kiedy William McKinley wysiadł z pociągu, Czołgosz przecisnął się do przodu przez tłum ludzi. Uznając jednak, że prezydent jest zbyt dobrze strzeżony, zrezygnował z dokonania zamachu na jego życie.
Wizyta na terenie targów i wycieczka nad wodospad Niagara
Podczas pobytu w Buffalo, para prezydencka gościła w domu państwa Johna G. i Mary Patty Milburnów. W ramach dziesięciodniowej trasy, prezydent – uczestnik wojny domowej po stronie Unii– w sobotę 7 września planował udać się z wizytą do Cleveland, gdzie zamierzał złożyć wizytę w Grand Army of the Republic (GAR), siedzibie organizacji weteranów wojny secesyjnej. Zatrzymać się tam miał w domu swojego przyjaciela, biznesmena i przyszłego gubernatora stanu Ohio, Myrona T. Herricka (1854–1929). Swą gościnę zaoferował również jego bliski przyjaciel i doradca, senator z Ohio, Mark Hanna (1937–1904).
Po przybyciu do Buffalo, para prezydencka przez teren targów udała się do domu Johna Milburna, zatrzymując się tylko na chwilę przy Moście Triumfalnym, by spojrzeć na atrakcje Wystawy.
W czwartek 5 września McKinley miał zwiedzić Wystawę, następnego dnia natomiast udać się do Niagara Falls w stanie Nowy Jork [11], a po powrocie do Buffalo spotkać się z publicznością na terenie Wystawy w Temple of Music (Świątyni Muzyki). William McKinley lubił mieć bezpośredni kontakt z ludźmi i dlatego nie chciał stosowywać odpowiednich środków ostrożności. Sekretarz prezydenta George Bruce Cortelyou (1862–1940) obawiając się, że podczas wizyty w Świątyni Muzyki może dość do zamachu, dwukrotnie zdejmował ją z harmonogramu, McKinley jednak za każdym razem ją przywracał.
W czwartek 5 września o godz. 6:00 otwarto bramy targów, aby publiczność chcąc wysłuchać przemówienia prezydenta, mogła wcześniej zając dogodne miejsca. Esplanada w pobliżu Mostu Triumfalnego, gdzie miał przemawiać, była wypełniona tłumem, aż do Dziedzińca Fontann. Uważa się, że ze na 116 000 uczestników targów tego dnia, około 50 000 z nich wysłuchało ostatniego przemówienia prezydenta Mckinleyʼa.
McKinley zapowiedział zakończenie amerykańskiego izolacjonizmu. Zaproponował również zawarcie umów handlowych pozwolających amerykańskim producentom wejść na nowe rynki. – „Okres ekskluzywizmu minął, dlatego ekspansja naszego handlu stała się palącą potrzebą. Dla gospodarki prowadzenie wojny handlowej jest po prostu nieopłacalne”. – oświadczył. Zebrani wyrazili swoje uznanie głośnymi brawami. Po zakończeniu przemówienia, prezydent odprowadził żonę do powozu, który odwiózł ją do domu państwa Milburnów, sam zaś zajął się zwiedzaniem wystawy. Gdziekolwiek się pojawiał, był witany owacjami. Pomimo, iż otoczony przez funkcjonariuszy ochrony i policji, wchodził w interakcje z tymi, którzy chcieli nawiązać z nim kontakt.
Po uroczystym obiedzie w budynku federalnym, zrobił niezaplanowany postój na kawę w Porto Rican, po czym późnym popołudniem wrócił do domu Milburna.
Pomimo oświadczenia Georgeʼa B. Cortelyou dla organizatorów, że Ida McKinley z powodu złego samopoczucia, może być nieobecna na lunchu wydanego na jej cześć przez zarząd wystawy, po obiedzie prezydent i Pierwsza Dama wrócili na teren targów. Przy Moście Triumfalnym zatrzymali się by obejrzeć oświetloną elektrycznością wystawę podczas zachodu słońca. Następnie popłynęli łodzią do stacji ratownictwa wodnego, aby obejrzeć stamtąd pokaz fajerwerków, po czym wrócili do domu.
Czołgosz z bronią w kieszeni przybył na Wystawę wcześnie i zajął miejsce blisko podium, jeszcze zanim przybył McKinley. Podczas przemówienia rozważał zastrzelenie prezydenta, czuł jednak, iż nie zdoła trafić w cel z tej odległości. Ponadto był ciągle przepychany przez tłum. Po zakończeniu przemówienia, usiłował podążać za McKinleyem rozpoczynającym wycieczkę po terenie Wystawy, ale został odepchnięty przez ochronę. Nie widząc już szans na zbliżenie się tego dnia do prezydenta, Leon wrócił do wynajętego ostatniego dnia sierpnia 1901 r. za 2 dolary tygodniowo pokoju na nazwisko John Doe. Pokój nad saloonem mieścił się w hotelu przy Broadway 1078 należącym do działacza polonijnego, Johna Nowaka.
Rankiem w piątek 6 września 1901 r., McKinley ubrał się jak zwykle, po czym niepostrzeżenie opuścił dom Milburna, by udać się na spacer po okolicy. Prezydent chciał wymknął się bez obstawy, jednak agenci Secret Service zauważyli, że wychodzi i pobiegli za nim. Czołgosz również wstał wcześnie z zamiarem ustawienia się w kolejce do Świątyni Muzyki. W pobliżu wejścia na teren wystawy pojawił się o 8:30, aby zobaczyć, jak prezydent przejeżdża w swoim wagonie, udając się z wizytą nad wodospad Niagara. McKinleyowie podziwiając widok wąwozu Niagara z mostu Lewiston–Queenston, nie chcieli ze względów proceduralnych przekroczyć granicy z Kanadą.
Ida McKinley, która zasłabła z powodu upału, została przewieziona do International Hotel [12] w Niagara Falls (stan Nowy Jork, hrabstwo Niagara), gdzie oczekiwać miała na męża, który w tym czasie zwiedzał Goat Island. Po obiedzie i krótkim wypoczynku, prezydent wypaliwszy cygaro na hotelowej werandzie udał się z wizytą do elektrowni wodnej w Niagara Falls po stronie amerykańskiej [13]. Następnie wraz z małżonką wrócił pociągiem do Buffalo. Tego dnia miał uczestniczyć jeszcze w przyjęciu w Temple of Music. Ida McKinley pierwotnie zamierzała towarzyszyć mężowi, ponieważ jednak nie doszła w pełni do siebie, zdecydowała się wrócić do domu Milburna. Czas przeznaczony na przyjęcie został skrócony do dziesięciu minut, prezydent nie spodziewał się więc, że czeka go długa rozłąka z żoną. Ponieważ była dopiero 15:30 McKinley zanim udał się do Temple of Music, zatrzymał się na poczęstunek w budynku misji.
Ze względu na odpowiednie warunki pomieszczenia, na zorganizowanie publicznego przyjęcia dla prezydenta, organizatorzy wybrali Świątynie Muzyki; Louis L. Babcock, marszałek wystawy, uznał budynek za idealny do tego celu. Duża sala widowiskowa znajdowała się w samym sercu targów blisko esplanady oraz miała wejścia z każdych czterech stron. Oprócz rzędów krzeseł rozstawionych w holu, Świątynia Muzyki posiadała obszerną galerie.
6 września, już od wczesnych godzin rannych, Babcock spędził czas na przygotowaniach do uroczystości. Usunięto miejsca siedzące by utworzyć szeroką alejkę biegnącą od wschodniego wejścia, przez które miała być wpuszczana publiczność, udająca się do miejsca, w którym będzie stał McKinley. Po uścisku dłoni z głową państwa, publiczności udać się miała do wyjścia. Za prezydentem oprócz kilku roślin doniczkowych rozwieszona była flaga amerykańska.
Dla bezpieczeństwa głowy państwa starano się poczynić odpowiednie kroki. Przy wejściu ustawiono funkcjonariuszy policji. Przejścia zaś strzegli detektywi policji z Buffalo. Oprócz jednego agenta Secret Service Georgeʼa Fostera, ze względu na obawy Georgeʼa B. Cortelyou, do Buffalo przydzielono dwóch innych dodatkowych agentów.
Luis L. Babcock, którego zdenerwował niestosowny żart podczas lunchu w restauracji Exposition, na temat potencjalnego zamachu na osobę prezydenta, polecił artylerzystom by sprawdzali każdą podejrzanie zachowującą się osobę, która będzie chciała zbliżyć się do prezydenta. Jednak ci mężczyźni nie byli przeszkoleni w pracy policyjnej; ich funkcja ograniczała się stricte do roli dekoracyjnej. Na tego typu imprezach, agent Foster zwykle stał tuż za prezydentem po jego lewej stronie. Jednak w Temple of Music, po lewej stronie McKinleya stanął John Milburn, aby móc przedstawić prezydentowi każdego, kogo znał wśród oczekujących w kolejce. George Foster wraz z drugim agentem Secret Service usadowili się po prawej stronie McKinleya.
Przez całe popołudnie tłumy wypełniały pomieszczenie, chcąc zobaczyć się z prezydentem, nawet jeśli nie mogli go powitać. McKinley przybył punktualnie. Kiedy organista zaintonował na instrumencie piszczałkowym hymn Stanów Zjednoczonych „The Star-Spangled Banner”, [14] McKinley polecił otworzyć drzwi, aby wpuścić tych, którzy przyszli, aby go powitać. Doświadczony polityk jakim był McKinley, mógł uścisnąć dłoń 50 osób na minutę. George B. Cortelyou, gdy wyznaczony czas dziesięciu minut dobiegał końca, dawał znać ręką Babcockowi, aby zamykał drzwi. W trakcie przyjęcia, organista grał utwory Johanna Sebastiana Bacha (1685–1750).
Procesja obywateli ściskających dłoń prezydenta została przerwana, gdy 12-letnia Myrtle Ledger ze Spring Brook w stanie Nowy Jork, której towarzyszyła matka, poprosiła McKinleya o czerwony goździk, który zawsze nosił w klapie. Po tym jak prezydent podarował jej kwiat, wznowiono ceremonię. Agenci Secret Service podejrzliwie spoglądali na wysokiego, mężczyznę o ciemnej karnacji, który wydawał się być poddenerwowany, gdy zbliżał się w stronę prezydenta. Odetchnęli z ulgą, gdy bez żadnych incydentów uścisnął dłoń McKinleyowi i ruszył w kierunku wyjścia. Zasada, że ci, którzy zbliżali się do prezydenta, muszą to robić z otwartymi i pustymi dłońmi, nie była wówczas egzekwowana z całą stanowczością. Być może z powodu upału (kilka osób ocierało spocone twarze chusteczkami) mężczyzna, który podążał za smagłym osobnikiem, miał prawą rękę owiniętą chusteczką do nosa. Mógł się też skaleczyć, a chusteczka służyć miała jako opatrunek. O 16:07 Czołgosz dotarł do McKinleya, który wyciągnął do niego rękę. Polak odepchnął ją na bok i dwukrotnie strzelił do prezydenta w brzuch z rewolweru Iver Johnson kalibru .32, który ukrył pod owiniętą chustką w prawej dłoni. Pierwsza kula odbiła się od guzika i utkwiła w płaszczu prezydenta. Drugi pocisk poważnie ranił go w brzuch. Wskutek wystału, zapaliła się chusteczka, w którą zawinięty był rewolwer.
James Parker (1857–1907), czarnoskóry mężczyzna pochodzący z Georgii, stojący bezpośrednio za Czołgoszem, uderzył go wytrącając broń z jego ręki. Następnie ciosem pięści złamał mu nos, kolejny cios Murzyna rozciął wargę Czołgosza i wybił mu kilka zębów. Wtedy też, jednocześnie detektyw policyjny z Buffalo, John Geary i jeden z artylerzystów, Francis OʼBrien rzucili się na Czołgosza bijąc go pięściami i kolbami karabinów. Polak zdołał jednak wykrzyczeć: – „Spełniłem swój obowiązek!”. McKinley zatoczył się do tyłu i na prawo, ale Cortelyou, Milburn i detektyw Geary zdąrzyli go podtrzymać przed upadkiem. – „Chłopcy przestańcie go już bić, traktujcie go łagodnie” – powiedział prezydent widząc jak pobitego Polaka usiłują zlinczować kolejne osoby z tłumu. Następnie agent Secret Service George Foster dokonał przeszukania Czołgosza. Kiedy polski terrorysta odwrócił głowę, aby obserwować rannego prezydenta, Foster jednym ciosem powalił go na ziemię. Zamachowiec został przewieziony do 13. komisariatu przy ulicy Austin 346 i umieszczony w celi do czasu przeniesienia do gmachu głównej komendy policji w Buffalo.
Prezydent McKinley martwiąc się o swoją żonę, zwrócił się do Georgeʼa B. Cortelyou: – „Moja żona… bądź ostrożny, mówiąc jej co się stało, proszę, bądź ostrożny”. Początkową reakcją tłumu była panika; próba ucieczki z sali została utrudniona przez tych, którzy usiłowali dostać się do wnętrza by zobaczyć co się stało. Gdy McKinley był niesiony na noszach do karetki, tłum jęknął na widok popielatej twarzy prezydenta. Agent Foster pojechał razem z prezydentem do pobliskiego szpitala. Po drodze McKinley dotknął ubrania i odnalazł w nim metalowy przedmiot. – „Chyba znalazłem nabój”. – powiedział.
Operacja
Karetka z McKinleyem dotarła do szpitala Exposition o 16.25. Mimo, iż zwykle placówka medyczna zajmowała się przeważnie drobnymi problemami zdrowotnymi gości Wystawy, posiadała salę operacyjną. W momencie zamachu, nie było jednak w szpitalu w pełni wykwalifikowanego lekarza, tylko pielęgniarki i stażyści. Najlepszy chirurg w mieście i dyrektor medyczny Wystawy, dr Roswell Park, przebywał w tym czasie w Niagara Falls (stan Nowy Jork), dokonując skomplikowanej operacji szyi. Kiedy usiłowano przerwać zabieg, informując, że jest potrzebny w Buffalo, odpowiedział, że nie może wyjechać, nawet dla prezydenta Stanów Zjednoczonych. Dwa tygodnie później, dr Park uratował życie kobiecie, która doznała niemalże identycznych obrażeń jak William McKinley. Pierwszym lekarzem, który przybył do szpitala był Herman Mynter, którego prezydent zdążył poznać poprzedniego dnia. Ranny McKinley, mający dobrą pamięć do twarzy, kiedy znów spotkał Myntera w szpitalu, powiedział, że nie spodziewał się, iż będzie potrzebował skorzystać z jego profesjonalnych usług. Kiedy McKinley leżał na stole operacyjnym, powiedział co sądzi o terroryście, który usiłował pozbawić go życia: – „Biedny człowiek, nie wiedział co czyni”.
Ponieważ dr Park był niedostępny, w zastępstwie przybył inny chirurg, dr Matthew D. Mann. W trybie pilnym konsylium lekarskie podjęło decyzję o przeprowadzeniu natychmiastowej operacji, aby usunąć pocisk. Jako środek do znieczulenia podpajęczynówkowego, dr Mynter zaaplikował zastrzyk z mieszanką morfiny i strychniny {Znieczulenie podpajęczynówkowe jest zwykle stosowane, samodzielnie lub w połączeniu ze znieczuleniem ogólnym, w przypadku zabiegów w obrębie jamy brzusznej. Pierwsze znieczulenie podpajęczynówkowe przeprowadził niemiecki chirurg August Bier (1861–1949) w 1898 r. przy użyciu kokainy [15]}. Następnie dr Mann (znany ginekolog, ale bez doświadczenia w postępowaniu z ranami postrzałowymi jamy brzusznej [16]) podał McKinleyowi eter, gdy szeptał on słowa Modlitwy Pańskiej.
Przez setki lat rany postrzałowe brzucha oznaczały śmierć w wyniku gangreny lub innej infekcji, a lekarze byli w stanie jedynie złagodzić ból pacjenta. Zaledwie siedemnaście lat wcześniej szwajcarski chirurg dr Emil Kocher (1841–1917) jako pierwszy z powodzeniem operował pacjenta z tego typu raną. Podczas operacji McKinleya – zgodnie z ówczesnycnymi zwyczajami – starano się korzystać ze światła słonecznego. W szpitalu brakowało podstawowego oprzyrządowania chirurgicznego, takiego jak retraktory, dlatego dr Mann nie mógł dokładnie zbadać ranę prezydenta. Dodatkową komplikacją była otyłość prezydenta. Chirurg naciął skórę i usunął skrawek materiału, który utkwił w ciele. Badając palcem i dłonią, stwierdził uszkodzenie żołądka – zarówno ranę wlotową, jak i wylotową. Mann zaszył obydwa otwory, nie mógąc znaleźć samej kuli, doszedł do wniosku, że utkwiła ona w mięśniach pleców.
Prosty aparat rentgenowski był wprawdzie eksponatem na Wystawie Panamerykańskiej, ale McKinley nie został nim prześwietlony; na podstawie ówczesnej wiedzy medycznej na dość niskim poziomie, pozostawiającej wiele do życzenia uznano, iż takie badanie mogło by zaniepokoić pacjenta, co rzekomo spowodować mogłoby pogorszenie stanu jego zdrowia. Thomas Alva Edison (1847–1931) wysłał wprawdzie swój aparat rentgenowski z New Jersey, lecz nie mógł być on użyty z powodu braku kluczowej części.
Chirurg kończąc operację użył jako szwów czarnej jedwabnej nici, po czym zaopatrzył ranę bez drenażu bandażem. Dr Roswell Park przybył z Niagara Falls dopiero po skończonej operacji; lekarz nie miał jednak żadnych zastrzeżeń co do zastosowanej procedury. Po wybudzeniu pacjenta z narkozy, o 5:20 McKinley dostał zastrzyk środka przeciwbólowego.
Po zabiegu prezydent został przewieziony karetką do domu Johna Milborna. O samym zamachu na życie swego męża, pani McKinley dowiedziała się dopiero od prezydenckiego lekarza Presleyʼa M, Rixeyʼa dopiero po skończonej operacji.
Pozorne wyzdrowienie i śmierć
W ciągu kilku minut po ujęciu sprawcy wiadomość o zamachu na życie prezydenta zdążono przekazać telegraficznie wydawnictwom prasowym w całych Stanach zanim zamknięto nakład. W epoce przedradiowej tysiące ludzi oczekiwało na najnowsze wieści z Buffalo za pośrednictwem prasy. Początkowe obawy, że McKinley nie przeżyje zostały rozwiane przez uspokajające oświadczenia jego sekretarza Georgera B. Cortelyou. Przed budynkiem komendy policji w Buffalo gromadził się wrogo nastawiony do zamachowca tłum. W tym czasie przyznanie się do bycia anarchistą stanowiło wielkie ryzyko; w Pittsburghu z tej przyczyny omalże nie doszło do linczu.
Zdawało się, iż McKinley dochodzi do siebie. W sobotę 7 września prezydent wydawał się być zrelaksowany. Jego żonie, podobnie jak sekretarzowi Cortelyou pozwolono na odwiedziny. Na pytanie prezydenta, o reakcje publiczność na jego przemówienie w Świątyni Muzyki, George B. Cortelyou poinformował swego szefa o pozytywnym odbiorze.
W międzyczasie wiceprezydent Theodore Roosevelt, który przebywał w Vermont oraz większość członków rządu i senator Mark Hanna, pośpieszyli do Buffalo. Cortelyou wydał kilka oświadczeń o poprawie stanu zdrowia prezydenta, który zdążył przyjąć kilku gości. Gdy wydawało się, że kryzys minął, 9 września oficjele, przekonani o powrocie prezydenta do zdrowia, zaczęli wyjeżdżać z Buffalo. Roosevelt, który po wyrażeniu oburzenia, że Czołgosz – zgodnie z ówczesnym prawem – może odsiedzieć maksymalnie tylko dziesięć lat za usiłowanie zabójstwa, udał się na wakacje w góry Adirondack. Prokurator generalny Philander Knox (1853–1921) pojechał do Waszyngtonu by opracować sposób na objęcie Leona Czołgosza surowszym prawem federalnym.
10 września Sekretarz Stanu John M. Hay (1838–1905) – politycznie związany z dwona poprzednimi prezydentami, którzy zginęli od kul zamachowców – podczas rozmowy na stacji kolejowej z Loisem L. Babcockiem, wyraził obawy, że prezydent prawdopodobnie może nie przeżyć.
McKinley otrzymywał odżywcze lewatywy. 11 września zjadł trochę bulionu. Kiedy przypuszczano, że stan jego zdrowia się ustabilizował, następnego ranka zjadł tosty i rosół z kurczaka oraz wypił kawę. Późniejsze dolegliwości bólowe zdiagnozowano jako niestrawność. Dlatego wieczorem zalecono zaaplikowanie środków przeczyszczających. Wczesnym rankiem 13 września stan zdrowia prezydenta uległ znaczącemu pogorszeniu. Pilną wiadomość wzywającą do powrotu do Buffalo wysłano do wiceprezydenta. Theodore Roosevelt znajdował się jednak na pustkowiu w górach Adirondack, 19 km od najbliższego urzędu pocztowo–telegraficznego. Wysłano więc strażnika parku narodowego, aby go odnalazł.
Lekarze mieli nadzieję, że McKinley – choć z osłabionym sercem – przeżyje. Nie zdawali sobie jednak sprawy, że na ścianie żołądka rozwija się już gangrena, i że toksyny zgorzeli przedostały się już do krwioobiegu pacjenta. Prezydent przez cały dzień na zmianę, tracił przytomność i ją odzyskiwał.
Wieczorem McKinley wiedział już, że umrze. – „To już koniec panowie. Myślę, że powinniśmy się pomodlić”. – powiedział. Gdy rodzina i przyjaciele żegnali się z nim po raz ostatni, Pierwsza Dama szlochając mówiła: – „Ja też chcę już odejść.” – „Wszyscy kiedyś odejdziemy. Niech się stanie wola Boża, nie nasza” – odrzekł i objął ją ramieniem, po czym wyszeptał słabnącym już głosem słowa swojego ulubionego chrześcijańskiego hymnu: „Być bliżej Ciebie chcę” [17]. Później miejsce Idy McKinley zajął na krótko senator Mark Hanna. Kiedy tego strasznego wieczoru podchodził do łóżka prezydenta ze łzami w oczach, jego ręce i głowa trzęsły się z niedowierzania, że przyjaźń trwająca trzydzieści lat zakończy się w taki oto sposób. – „Williamie, Williamie, nie poznajesz mnie?”. – zapytał, gdy na przywitanie nie otrzymał odpowiedzi.
W sobotę 14 września 1901 o godz. 2:15 roku umarł 25. prezydent Stanów Zjednoczonych William McKinley.
14 września 1901 r. o godz. 15.30, po pięciu minutach ciszy w całym kraju, odegrano ulubiony religijny hymn prezydenta McKinleya „Być bliżej Ciebie chcę”. Pieśń ponownie wykonano na harmonijce ustnej podczas konduktu pogrzebowego premierzającego Pennsylvania Avenue w Waszyngtonie oraz na zakończenie nabożeństwa żałobnego. Podczas uroczystości upamiętniającej zamordowanego prezydenta w Opactwie Westminsterskim w Londynie, uczestnicy nabożeństwa także usłyszeli tą pieśń.
W chwili śmierci McKinleya, Theodore Roosevelt był w drodze powrotnej do Buffalo, spiesząc się by zdąrzyć pożegnać się z prezydentem. Kiedy o świcie dotarł na miejsce specjalnym pociągiem, dowiedział się o śmierci McKinleya. Roosevelt został wówczas niemal natychmiast zaprzysiężony na prezydenta. Co ciekawe, kilka lat później sam stał się ofiarą zamachu. Kula zamachowca utkwiła między jego żebrami, a lekarze nie odważyli się jej wyjąć.
Następstwa
W wyniku przeprowadzonej autopsji następnego dnia rano, zespół 14 lekarzy po kierunkiem dr Manna orzekł, iż kula przeszła przez żołądek, następnie przez okrężnicę poprzeczną i zniknęła w jamie otrzewnej po przebiciu lewego nadnercza. Ponadto stwierdzono uszkodzenie trzustki. Dr Mynter biorący udział w sekcji, przypuszczał, że kula – której nigdy nie odnaleziono – mogła prawdopodobnie utkwić w mięśniach pleców. Oprócz uszkodzeń spowodowanych przez ranę postrzałową, sekcja zwłok wykazała również, że prezydent cierpiał na kardiomiopatię [18].
Współcześni naukowcy na ogół uważają, że przyczyną śmieci McKinleyʼa, oprócz gangreny była martwica trzustki, choroba, która obecnie trudna jest do wyleczenia, a dla ówczesnych lekarzy była wręcz niemożliwa.
Po upływie czterech godzin zakończono sekcję zwłok na wyraźne żądanie Idy McKinley. Wykonano wtedy maskę pośmiertną prezydenta i odprawiono prywatne nabożeństwo w domu Millburna. Następnie ciało prezydenta zostało przeniesione do budynku ratusza miejskiego. Rozpoczęła się trwająca pięć dni żałoba narodowa.
Ciało McKinleya uroczyście przewieziono z Buffalo do Waszyngtonu, a następnie do Canton w stanie Ohio. W dniu pogrzebu, 19 września, gdy wyprowadzono po raz ostatni ciało prezydenta McKinleya z jego domu przy North Market Street, w całym kraju zapadła po raz drugi pięciominutowa cisza. Wstrzymano wszelki transport, komunikację kolejową i usługi telefoniczne oraz telegraficzne. Obywatele Stanów Zjednoczonych oddali hołd swemu prezydentowi, który odszedł.
Po śmierci męża, Ida McKinley wpadła w głęboką depresję i nie udzielała się już towarzysko. Zmarła 26 maja 1907 r. Została pochowana obok męża i córek w McKinley National Memorial w Canton, w stanie Ohio.
Proces
13 września, dzień przed śmiercią McKinleya, Leon Czołgosz został przeniesiony z komendy policji do Żeńskiego Zakładu Karnego dla hrabstwa Erie. 16 września przetransportowano go do stanowego więzienia w Auburn w stanie Nowy Jork, gdzie w tym samym dniu postawiony został mu zarzut popełnienia morderstwa pierwszego stopnia.
Podczas pobytu w więzieniu Czołgosz nawiązał relację tylko ze strażnikami więziennymi, odmówił natomiast współpracy ze swoimi prawnikami z urzędu – Robertem C. Titusem (1839–1918), Loranem L. Lewisem (1825–1916) i Carltonem E. Laddem oraz biegłym specjalistą wyznaczonym do zbadania stanu jego zdrowia psychicznego. Oskarżycielami byli prokurator okręgowy hrabstwa Erie, Thomas Penney oraz jego asystent Frederick Haller. Przewodniczącym rozprawy został sędzia Truman C. White.
Proces rozpoczął się przed sądem stanowym w Buffalo 23 września 1901 r., dziewięć dni po śmierci prezydenta. Zeznania świadków prokuratury trwały dwa dni i składały się głównie z oświadczeń lekarzy oraz naocznych świadków strzelaniny. Adwokat Czołgosza, Loran L. Lewis i jego współpracownicy nie powołali żadnych świadków, co Lewis mowie końcowej przypisał odmowie współpracy przez Czołgosza. W swoim 27-minutowym przemówieniu przed ławą przysięgłych – co zauważa Scott Miller w swej książce pt. „The President and the assassin” – tłumaczył się dlaczego podjął się reprezentować zabójcę prezydenta. Adwokat podsądnego starał się zatem zrehabilotować raczej samego siebie, niż wybronić swojego klienta od śmierci na krześle elektrycznym.
Po zaledwie półgodzinnej naradzie, ława przysięgłych uznała Leona Franka Czołgosza winnym stawianych mu zarzutów.
29 października 1901 r. sędzia Truman C. White zwrócił się do oskarżonego: – „Leonie Czołgosz, odbierając życie naszemu ukochanemu prezydentowi, popełniłeś zbrodnię, która wywołała wstrząs i oburzenie moralne cywilizowanego świata. Przyznałeś się do winy, wobec wszystkich dostępnych dowodów oraz okoliczności związanych z tą sprawą. Dwunastu dobrych ludzi na podstawie zgromadzonych dowodów, jak też i twojego przyznania się, uznało cię winnym morderstwa pierwszego stopnia. Oświadczyłeś, zgodnie z zeznaniami wiarygodnych świadków, że żadna osoba nie pomogła ci w popełnieniu tego strasznego czynu. Niech Bóg zlituje się na twoją duszą. Kara za przestępstwo, za które zostałeś skazany, jest określona w ustawie. Moim zaś obowiązkiem jest teraz wydać wyrok przeciwko tobie. Wyrok zaś sądu – w tygodniu rozpoczętym 28 października 1901 r. – jest taki, że zostajesz skazany na karę śmierci, która wykonana będzie w miejscu i środkami przewidzianymi przez prawo.”
Podczas ogłoszenia wyroku Leon Czołgosz nie okazał żadnych emocji. Zapytany przez sędziego, czy chce zabrać głos, przecząco pokręcił głową.
Mimo możliwości apelacji, na wyraźną prośbę klienta, jego prawnicy nie skorzystali z tej przysługującej im możliwości. Zresztą zdawali sobie oni sprawę, iż nie ma podstaw do odwołania; – „Proces był wprawdzie szybki, ale uczciwy”. – stwierdzili.
W noc przed egzekucją Czołgosz miał dwie wizyty: dwóch kapłanów oraz brata Waldka i szwagra Franka Bandowskiego. Mimo, iż odmówił ojcu Fudżyńskiemu i ojcu Hickeyowi wyspowiadania się, nadinspektor Collins pozwolił na ich ponowną wizytę. Księża błagali go 45 minut, aby okazał skruchę i skorzystał z sakramentu spowiedzi, lecz on odmówił im po raz drugi. Po ich odejściu, Leon spotkał się z bratem i szwagrem – „Kto cię w to wszystko wciągnął?” – spytał się Waldek. – „Nikt, nikt nie miał z tym nic wspólnego oprócz mnie samego”. – odparł Czołgosz. Zwracając się do Leona jego brat stwierdził: – „Stałeś się teraz innym człowiekiem, nie tak zostałeś wychowany”. Leon zapytany, czy chce, aby księża wrócili, odpowiedział: – „Nie, nie chcę, nie przysyłaj ich tu więcej, nie chcę ich. Kiedy umrę, nie życzę sobie abyś się za mnie modlił. Nie chcę żadnej religii.” Czołgosz otrzymał także list. Jego ojciec pisał, że życzy mu szczęścia oraz, że nie może już mu pomóc, dodając, iż musi ponieść konsekwencję swojego czynu.
Ostatnie słowa Czołgosza brzmiały: – „Zabiłem prezydenta, bo był wrogiem dobrych pracujących ludzi. Nie żałuję zbrodni którą popełniłem. Żałuję tylko, że nie mogę zobaczyć się z ojcem”.
Egzekucja odbyła się w zakładzie karnym w Auburn w stanie Nowy Jork 29 października 1901 roku, 45 dni po śmierci prezydenta McKinleya. Leon Frank Czołgosz został porażony trzema wstrząsami prądu zmiennego o napięciu 1800 V. O godzinie 7:14 lekarz stwiedził zatrzymanie akcji serca. Podczas egzekucji obecni byli brat i szwagier Leona. Po jego śmierci, naczelnik więzienia odmówił im wydania ciała.
Sekcję zwłok Czołgosza przeprowadził dr John E. Gerin (1849–1931). Sekcję mózgu zaś anatomopatomorfolog dr Edward Anthony Spitzka (1876–1922). Autopsja wykazała tylko zły stan uzębienia oraz blizny zewnętrznych narządów płciowych będących wynikiem wrzodu wenerycznego [19].
Po egzekucji wykonano maskę pośmiertną. Aby zniszczyć zwłoki Czołgosza, władze więzienne planowały użyć wapna palonego [20]. W wyniku przeprowadzonych prób na mięsie, zdecydowano się na o wiele bardziej skuteczny kwas siarkowy [21]. Po wlaniu go do stalowej trumny, złożono w nią ciało polskiego zamachowcy. Aby memorabilia nie stały się swoistymi relikwiami ruchu anarchistycznego, ubrania oraz jego rzeczy osobiste spalono w więziennej spalarni. Leon Czołgosz został pochowany na cmentarzu Soule [22] w hrabstwie Cayuga w stanie Nowy Jork.
Spuścizna
Miejsce zbrodni, Świątynia Muzyki, została rozebrana w listopadzie 1901 roku, wraz z resztą tymczasowych konstrukcji Wystawy Panamerykańskiej. O miejscu w którym zginął prezydent McKinley obecnie informuje kamienny znacznik na środku Fordham Drive Street, który wyznacza przybliżone miejsce (42° 56.321’N 78° 52.416’W), w którym doszło do zamachu. Rewolwer Czołgosza jest eksponatem w Muzeum Historii Buffalo.
Dr Lloyd Vernon Briggs (1863–1941), który później został dyrektorem Departamentu Higieny Psychicznej stanu Massachusetts, na prośbę dr Waltera Channinga badał sprawę Leona Czołgosza, krótko po jego śmierci.
Od Leona odwrócili się rodacy. Polskie gazety w USA pisały, że „to niemożliwe, aby zabójca prezydenta był Polakiem.” Niektórzy działacze polonijni do tego stopnia wstydzili się jego czynu, że usiłowali wmówić społeczeństwu amerykańskiemu, że Czołgosz był Rosjaninem.
Polonia amerykańska w Cleveland i Detroit wyraziła ubolewnie wobec faktu, iż mordercą prezydenta okazał się być Polak. Chicagowska gazeta „Naród Polski”, organ Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego w Ameryce [23], tak pisała o Leonie Czołgoszu: „To niewypowiedzianie smutne, że zabójca jest Polakiem. To pierwszy tego typu czyn popełniony przez Polaka. Dotychczas historia nie znała Polaków-królobójców. On [Leon Czołgosz] jest pierwszym i jest to tym bardziej smutne, że jego rodacy zostali przyjęci w Ameryce z tak wielką gościnnością. Polacy nie mają nic wspólnego z anarchistami i zawsze potępiali ich idee, jako sprzeczne z naszą wiarą, i zdrowym człowieczeństwem. Czujemy ogromny ból, w którym łączymy się ze wszystkimi, nie tylko w Ameryce, ale na całym świecie. Wszyscy jesteśmy w żałobie spowodowanej działaniem szaleńca, który był niestety naszej narodowości. Wyrażając najgłębszy smutek, jaki spowodowało to straszne wydarzenie, Zjednoczenie Polskie Rzymsko-Katolickie, w imieniu organizacji pragnie przekazać najszczersze kondolencje.”.
Ojciec Leona, Paweł Czołgosz pod naciskiem opinii społecznej wyrzekł się swojego syna. Po wydarzeniu często mówił o powrocie do ojczyzny, jednak do Europy za życia Pawła wrócił tylko jeden z jego synów, który walcząc w pierwszej wojnie światowej poległ we Francji. Paweł Czołgosz zmarł 31 stycznia 1944 roku w wieku 101 lat. Cecylia, która znalazła zwłoki ojca, do jego trumny włożyła oprócz kilku rodzinnych fotografii, także zdjęcie katedry gnieźnieńskiej [24], do której w młodości wybierał się co najmniej raz w roku.
Po zabójstwie McKinleya prasa ogólnokrajowa ostro krytykowała brak należytej ochrony prezydenta. Do roku 1902 agenci Secret Service ochraniali prezydenta Theodoreʼa Roosevelta nieoficjalnie. Mimo, iż niektórzy kongresmeni postulowali, aby ochronę głowy państwa powierzyć armii, w 1906 r. Kongres przyjął ustawę wyznaczającą Secret Service jako agencję odpowiedzialną za bezpieczeństwo prezydenta.
Theodore Roosevelt jako nowo zainaugurowany prezydent oświadczył: – „W porównaniu z tłumieniem anarchii, każda inna kwestia traci na znaczeniu”. W następstwie zabójstwa McKinleya doszło do aresztowań kilku czołowych działaczy anarchistycznych. Aby nakłonić Emmę Goldman do oddania się w ręce wymiaru sprawiedliwości, zatrzymano niektórych członków jej rodziny. 10 września kobieta zgłosiła się na przesłuchanie. W związku z podejrzeniem podżegania do zbrodni usiłowano postawić jej zarzuty. Goldman, podobnie jak pozostali zatrzymani, spędziła w areszcie prawie trzy tygodnie. Z powodu braku dowodów, została uniewinniona. W październiku 1901 r. w obronie Czołgosza na łamach „Free Society” opublikowała artykuł „The Tragedy at Buffalo”, w którym porównała Czołgosza do Marka Juniusza Brutusa (ok. 85 p.n.e. – 42 p.n.e.) [25], zabójcy Juliusza Cezara (100 p.n.e. – 44 p.n.e.) [26]: „Kto wie ile razy ten amerykański chłopiec uczestniczył w obchodach Dnia Niepodległości oraz Decoration Day [obecnie Memorial Day (Dzień Pamięci)] oddając cześć zmarłym bohaterom? Czyż więc nie był on gotów walczyć i umrzeć za swój kraj?” [27]. Inni anarchiści nie wsparli jednak wysiłków E. Goldman w sprawie Czołgosza, utrzymując, iż zaszkodził on swym czynem ruchowi anarchistycznemu.
Strach przed anarchistami doprowadził do utworzenia 26 lipca 1908, przez prokuratora generalnego Stanów Zjednoczonych, Charlesa Josepha Bonaparte (1851–1921), Bureau of Investigation (Biuro Śledcze). W 1933 nazwę tę zmieniono na US Bureau of Investigation (Biuro Śledcze Stanów Zjednoczonych), a potem na Wydział Śledczy. 1 lipca 1935 ostateczną nazwą stało się Federal Bureau of Investigation (Federalne Biuro Śledcze) [28].
Antyanarchistyczna ustawa uchwalona w następstwie zabójstwa prezydenta, została wykorzystana podczas I wojny światowej i zaraz po jej zakończeniu. Na jej podstawie wydalono z kraju obcokrajowców, których działalność uznano za zagrażającą bezpieczeństwu narodowemu. Wśród deportowanych w grudniu 1919 r. znalazła się Emma Goldman, która nie posiadała amerykańskiego obywatelstwa.
Piętno anarchizmu
W wyniku przeprowadzonego przez Czołgosza zamachu, piętno anarchizmu i radykalizmu zawisło nad polską diasporą i generalnie nad imigrantami z Europy Wschodniej i Południowej. Przeciwnicy imigracji z tzw. „innej Europy” używali stereotypu groźnych radykałów i w rezultacie dopięli celu – po pierwszej wojnie światowej Stany Zjednoczone praktycznie przestały przyjmować imigrantów.
Przedstawienie w mediach
🔸Inscenizacja egzekucji Leona Czołgosza na krześle elektrycznym została pokazana w niemym filmie z 1901 r. wyprodukowanym przez Edison Studios, pt. „Execution of Czolgosz with Panorama of Auburn Prison” (Egzekucja Czołgosza z panoramą więzienia Auburn) [29]. 🔸Leon jest główną postacią musicalu „Assassins” (Zabójca) z 1990 r. autorstwa Stephena Sondheima (1930–2021). Utwór „The Ballad of Czolgosz” (Ballada o Czołgoszu), pochodzi właśnie z tego spektaklu. 🔸Polski zamachowiec został przedstawiony w 6 odcinku sezonu pierwszego serialu telewizyjnego „Reaper” (Żniwiarz) pt. „Leon”. Jego postać odtwarza Patton Oswalt. 🔸Film „Slacker” (Próżniak) z 1990 r. [30] stanowi dosyć luźne nawiązanie do postaci Czołgosza. 🔸W 15 odcinku sezonu siódmego telewizyjnego serialu stacji CBC „Tajemnice Murdocha” pt. „Szpieg, który przyszedł do zimnej strefy” (2014), w rolę Leona Czołgosza wcielił się Goran Stjepanovič. 🔸Leon Czołgosz jest głównym bohaterem jednej z nowel pt. „The Dark Side” (Ciemna strona), wydanej w zbiorze opowiadań „The Book of Dragons” (Księga smoków) (2020) [31] autorstwa polskiego pochodzenia amerykańskiego pisarza s.f. Johna Kessela [32].
[16] Obecnie chirurgia jest podstawą terapii ginekologicznej. Ze względów historycznych i politycznych ginekolodzy nie byli wcześniej uważani za „chirurgów”, chociaż zawsze budziło to pewne kontrowersje. Współczesne postępy w chirurgii ogólnej i ginekologii zniwelowały ten podział.
19-letni Wasyl Pietrowicz Pełysz to były ukraiński weteran 24 Samodzielnego Batalionu Szturmowego „Aidar”. 26 sierpnia 2014 r. doszło do jednej z kilku bitew o Nowoswitliwkę i Chriaszczuwate, wioski na terenie gminy miejskiej Mołodohwardijśka w obwodzie ługańskim, między siłami ukraińskimi, a prorosyjskimi separatystami, do jakich dochodziło w ciągu całego miesiąca. Jeden z żołnierzy, który w pośpiechu zapomniał założyć kamizelkę kuloodporną, został ciężko ranny w brzuch. Po tym jak terenowy UAZ transportujący rannego do szpitala polowego został trafiony pociskiem przeciwpancernym wystrzelonym z rosyjskiego czołgu, w eksplozji zginęła cała załoga wozu:
Szeregowy Wasyl Pełysz trafiony odłamkiem, został ranny w nogę. Młody Ukrainiec po tym jak dostał się w ręce donbaskich separatystów został przez nich najpierw ciężko pobity, a gdy jeden z nich odkrył na na jego prawym ramieniu tatuaż „Sława Ukrainie”, odrąbał mu je siekierą. Będącego na skraju wykrwawienia Wasyla, Rosjanie porzucili pod drzwiami jednego ze szpitali w Ługańsku, gdzie spędził następny miesiąc. – „[…] lekarze znając jaką nienawiścią pałają separatyści do mojego batalionu, nie mogli uwierzyć, że zostawili mnie przy życiu”. – wspominał lekarzy, którzy robili wszystko, aby uratować mu życie. Personel medyczny chronił go także przed separatystami, którzy codziennie przychodzili, aby go przesłuchiwać [1]; w trakcie ich wizyt, grozili mu przestrzeleniem nóg i pozbawieniem życia.
Separatystom przekonanym, że mieszkańcy Lwowa od dziecka nienawidzą Rosjan, prowadzenie rozmów z Wasylem w języku rosyjskim, zrobiło na nich pewne wrażenie. Powiedzieli mu, że miał szczęście, że nie wpadł w ręce Czeczenów, ponieważ kadyrowcy żywcem pokroili by go na kawałki.
W negocjacjach w sprawie uwolnienia Wasyla, oprócz dowództwa batalionu „Aidar”, brali udział przedstawiciele organizacji „Ruch Społeczny Ukrainy”.
Separatyści początkowo chcieli wymienić ukraińskiego jeńca na 14. swoich bojowników. W koncu ustalono, że odzyska on wolość w zamian za brata jednego z przywódców nielegalnej Ługanskiej Republiki Ludowej (ŁNR) [2].
27 września wypuszczony z niewoli rosyjskiej opowiedział o tym co go spotkało. Był leczony w lwowskim szpitalu. Obecnie pracuje jako księgowy w radzie miejskiej Starego Sambora w obwodzie Iwowskim.
Dzięki pomocy fundacji ukraińsko-kanadyjskiej w 2015 r. otrzymał protezę ręki.
W uznaniu odwagi osobistej i bohaterstwa okazanego w obronie suwerenności, i integralności państwowej Ukrainy oraz wierności przysiędze wojskowej podczas wojny rosyjsko-ukraińskiej, Wasyl Pełysz otrzymał Medal za odwagę III stopnia.
– „Do tej pory nie mogę zrozumieć dlaczego pozwolili mi żyć, gdy odcięli mi rękę. Myślałem o tym tysiąc razy. Teraz staram się jednak nie przywoływać wspomnień. Wielu żołnierzy o wiele bardziej boi się niewoli i tortur niż samej śmierci. Czasami zastanawiam się czy nie lepiej było umrzeć niż być teraz niepełnosprawnym. Oczywiście poniekąd miałem szczęście, że nie zostałem wtrącony na wiele lat do więzienia, i że praktycznie później nie byłem już bity; odcięta ręka to i tak mniejsze zło w porównaniu z torturami jakich doświadczają niektórzy jeńcy. Mimo tego omalże, że się nie załamałem.
W przeddzień wymiany, reporterzy z kanału »Rossija 24«, oznajmili mi, że aby zostać wydanym stronie ukraińskiej, muszę opowiedzieć przed kamerą, jak dobrzy i uczciwi są Rosjanie, i jak dobrze Ukraińcom żyje się w ŁNR.
Gdyby taka sytuacja miała miejsce w szpitalu, w którym leżałem, nie wiedząc jak długo jeszcze będę przebywał w niewoli, wysłał bym ich do diabła. Ale o krok od wolności, wizja powrótu z niewoli była nie do zniesienia. Jeszcze trochę i powiedziałbym wszystko czego ode mnie żądali. Nie wiem jednak jak bym później zdołał mieszkając na Ukrainie, mógł spojrzeć moim przynaciołom prosto w oczy. Ta chwila była dla mnie czymś strasznym. Dowódca oddziału separatystów zlitował się nade mną. Podszedł do rosyjskich dziennikarzy i powiedział im: – »Chłopcy, nie rujnujcie mu życia. Znajdźcie sobie kogoś innego dla swojej historii«”. Fragment wywiadu udzielonego przez Wasyla Pelysza w roku 2017 dla „Faktów i komentarzy”.
Pod koniec 1924 r. Józef Wisarionowicz Stalin (1878–1953) chciał spotkać się z trzema największych poetami Związku Sowieckiego: Borysem Leonidowiczem Pasternakiem (1890–1960), Władimirem Władimirowiczem Majakowskim (1893–1930) i Siergiejem Aleksandrowiczem Jesieninem (1895–1925). Ci dwaj ostatni, wkrótce po tym spotkaniu popełnili samobójstwo. Nie pozostawili więc nam świadectwa przeplatania się absolutnej władzy politycznej i absolutnej wolności ducha poezji, którą reprezentowali ci trzej wielcy rosyjscy literaci.
Pochodzący z zasymilowanej rodziny żydowskiej Borys Pasternak, syn postimpersjonistycznego malarza Leonida Osipowicza Pasternaka [Awrum Icchok-Leib Postenak] (1862–1945) [1] i pianistki Rosali Isidorownej Pasternak [z domu Kaufman] (1868–1939), jedyny ocalały z tego historycznego spotkania, prawie nigdy nie chciał o tym mówić. Olga Wsiewołodowna Iwińska (1912–1995), kobieta z którą poeta spędził ostanie 14 lat swojego życia, a zarazem pierwowzór postaci Lary z „Doktora Żywago”, uważała Stalina za najgorszego potwora, jaki istniał na ziemi: – „Mężczyzna bardzo podobny do kraba wyszedł z cienia i podszedł do mnie. Jego twarz była żółta i dziobata. Wąsy miał wyprostowane. Był krasnoludem, ogromnie dużym krasnoludem; miał wprawdzie sylwetkę dwunastoletniego chłopca, jednak jego wielka twarz była podobna do starego mężczyzny z ogniem płonącym w oczach, jak u demona z piekła”.
Borys, poeta społeczny
Stalin rozmawiał z Pasternakiem sam; Majakowski i Jesienin zostali wyproszeni z pokoju. Gruzin powiedział, iż spodziewa się po nim – tak, jak od pozostałych dwóch poetów, heroldów poezji sowieckiej – „prawdziwego twórcy rosyjskiego patosu”. Pasternak poświęcił więc kilka wierszy ku czci Stalina, ukazując w nich jego wielkość. Jednak wiersze – nota bene ponownie opublikowane w roku 1965 r. – wówczas zostały źle przyjęte przez dyktatora.
– „Borys Pasternak – twierdzi Olga Iwińska – nienawidził oficjalnego triumfującego systemu. Jego uprzejmość, patriotyzm nie miały nic wspólnego z oficjalnym państwowym optymizmem i trywialnym nacjonalizmem. To naprawdę zaskakujące, że nawet dzisiaj są ludzie, którzy mimo poznania twórczości Pasternaka nie rozumieją treści jego poezji”. – „Głos Pasternaka – pisze w liście do Maksyma Gorkiego [Aleksiej Maksimowicz Pieszkow] (1868–1936) [2] – jest głosem prawdziwego poety, autora poezji społecznej w najlepszym i najgłębszym tego słowa znaczeniu”.
Do biedaków kiedyś przylgnąłem, Nie z wzniosłych uczyć gromady. Ponieważ takie postanownienie powziąłem, I życie toczyło się bez przepychu, i parady.
Chociaż znałem ludzi szlachetnych, To dla wrażliwej publiczności, Wrogiem stałem się ich jako szpetny; Naga prawda przyjaźni niekonsekwentności.
Próbując nad przyjaźń się wznieść, Przed ludzi szeregi pracy. I za to oddali mi cześć, Lecz byłem przez to jak inni łajdacy.
Namacalne, zbędne frazesy głosiłem, Czując prawdę w swej skroni. Życie bez ozdób w piwnicy przeżyłem, I strychów nikt nie zasłonił.
I od tej chwili jestem zniszczony, Jak czasu zepsuciem dotknięty. A żal w wstyd został zmieniony, Burżuazyjnym optymizmem bezmiernym.
Dla wszystkich tych, którym ufałem, Byłem niewierny przez dni, tygodnie długie. Człowieka tym utracić nie chciałem, Wydałem go jednak jak inni na zgubę.
Od najmłodszych lat dzięki rodzicom, Pasternak pozostawał pod wpływem tołstoizmu [4], zresztą sam Lew Nikołajewicz Tołstoj (1828–1910) był bliskim przyjacielem rodziny; Leonid Pasternak wraz z synem odwiedzili wybitnego pisarza na łożu śmierci.
Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi, Nie słychać i na dziesięć kroków, co szepczemy, A w półsłówkach, półrozmówkach naszych Cień górala kremlowskiego straszy. Palce tłuste jak czerwie, w grubą pięść układa, Słowo mu z ust pudowym ciężarem upada. Śmieją się karalusze wąsiska I cholewa jak słońce rozbłyska.
Wokół niego hałastra cienkoszyich wodzów: Bawi go tych usłużnych półludzików mozół. Jeden łka, drugi czka, trzeci skrzeczy, A on sam szturcha ich i złorzeczy. I ukaz za ukazem kuje jak podkowę – Temu w pysk, temu w kark, temu w brzuch, temu w głowę. Miodem kapie każda nowa śmierć, Na szeroką osetyńską pierś.
Listopad 1933
Po wysłuchaniu Pasternak oświadczył Mandelstamowi: – „To, co mi przeczytałeś, nie ma nic wspólnego z poezją. Nie jest to wydarzenie literackie, ale samobójstwo, którego nie aprobuję, i w którym nie zamierzam brać udziału. Nic mi nie czytałeś, a ja nic nie słyszałem, i proszę cię, abyś nikomu również tego nie czytał; dzieją się teraz bardzo dziwne i straszne rzeczy, ponieważ zabierają ludzi, i boję się, że ściany mają uszy, i nawet te ławki na bulwarze także mogą słyszeć.”
W nocy 14 maja 1934 Mandelstam został aresztowany w swoim domu na podstawie nakazu podpisanego przez szefa NKWD Gienricha Grigorjewicza Jagodę (1891–1938). Zrozpaczony Pasternak udał się natychmiast do biura „Izwiestii”, gdzie błagał Nikołaja Iwanowicza Bucharina (1888–1938) [9] o wstawiennictwo w sprawie Mandelsztama.
Wkrótce po spotkaniu z Bucharinem w moskiewskim mieszkaniu Pasternaka zadzwonił telefon. Głos z Kremla oznajmił: – „Towarzysz Stalin chce z wami rozmawiać”. Według Iwińskiej Pasternak zaniemówił; „był całkowicie nieprzygotowany na taką rozmowę.” Usłyszał w słuchawce, głos Stalina: – „Powiedz mi, co mówią w waszych kręgach literackich o aresztowaniu Mandelstama?”. Zdenerwowany Pasternak zaprzeczył, że toczona jest jakakolwiek dyskusja na ten temat oraz, że w Rosji Sowieckiej działają jakieś nieoficjalne kręgi literackie. Wtedy Stalin poprosił go o przedstawienie własnej opinii o Mandelstamie. Pasternak w gorliwy, acz nieporadny sposób starał się wyjaśnić, że on i Mandelstam mają zupełnie inną wizję filozofii dotyczącą poezji. – „Rozumiem, po prostu nie jesteś w stanie ująć się za przyjacielem”. – odezwał się Stalin kpiącym tonem, po czym odłożył słuchawkę.
Osip Mandelsztam zmarł 27 grudnia 1938 w łagrze tranzytowym Władperpunkt pod Władywostokiem.
Jesienią 1949 r. została aresztowana Olga Iwińska. Gdy bezskutecznie usiłowano ją zmusić do zeznań obciążających Pasternaka jako antysowieckiego twórcę, otrzymała 9-letni wyrok. Po śmierci Stalina, Pasternak w rozmowie z uwolnioną z łagru Olgą stwierdził: – „Przez tak długi czas rządził nami szaleniec i morderca, a teraz – wziąszy pod uwagę jego dziki obskurantyzm – głupek i świnia; oto rządzi teraz nami przeciętność”. W tym okresie Pasternak lubił czytać potajemną kopię „Folwarku zwierzęcego” (1945), Georgeʼa Orwella (1903–1950) [w języku angielskim. W rozmowie z Iwińską Pasternak wyjaśnił, że dyktator świń z książki, wieprz Napoleon „jako żywo przypomina” sowieckiego dyktatora, sekretarza generalnego KC KPZR Nikitę Siergiejewicza Chruszczowa (1894–1971) [10].
„Doktor Żywago”
„Doktor Żywago” [11], powieść Pasternaka ukończona w 1955 r., została objęta zakazem w ZSRR. Dzięki przemyconemu rękopisowi przez członka Włoskiej Partii Komunistycznej Sergio dʼAngelo [12], została wydana we Włoszech. Po jej opublikowaniu, CIA i MI6 podczas obopólnej współpracy uzgodniły, iż w ramach walki ideologicznej ze Związkiem Sowieckim, książkę tą należy kolportować w „maksymalnym nakładzie” [13].
W 1958 r. Borys Pasternak otrzymał Literacką Nagrodę Nobla, co rozwścieczyło Komunistyczną Partię Związku Sowieckiego; po rozpętaniu z polecenia Nikity Chruszczowa brutalnej kampanii przeciwko niemu, obejmującej m.in. apele odebrania mu obywatelstwa i wydalenia z Kraju Rad, pisarz został zmuszony do odrzucenia wyróżnienia.
Kampania antypasternakowska została zorganizowana wedle najgorszej stalinowskiej tradycji; donosy w „Prawdzie” i innych sowieckich gazetach; listy oburzonych „zwykłych sowieckich robotników”, którzy nie zamierzali czytać książki; pospiesznie zwoływane spotkania przyjaciół, i współpracowników Pasternaka, na których znakomici poeci, tacy jak Władimir Aleksiejewicz Sołuchin (1924–1997), Leonid Nikołajewicz Martynow (1905–1980) i Borys Abramowicz Słucki (1919–1986), zmuszani byli do napiętnowania Pasternaka, mimo, iż go szanowali. 29 października 1958 r. podczas plenum KC Ligi Młodych Komunistów, zwołanego z okazji 40. rocznicy powstania Komsomołu, jego szef Władimir Jefimowicz Siemiczastny (1924–2001) [14] (od listopada 1961 do maja 1967 przewodniczący Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR [KGB]) zaatakował Pasternaka przed 14-tysięczną publicznością, jak i obecnym wówczas tam Chruszczowem, i innymi przywódcami partii. Semiszastny nazwał Pasternaka „parszywą owcą”, która zadowola wrogów Związku Sowieckiego „swoją oszczerczą, tak zwaną pracą”. Dodał następnie, że „człowiek ten [Pasternak] splunął ludziom w twarz”. Swoje przemówienie zakończył słowami: – „Czasami mówiąc o świni, zupełnie niezasłużenie określamy ją, że jest taka i owaka. Muszę powiedzieć, że są to oszczerstwa. Otóż świnia – wszyscy, którzy mają do czynienia z tymi zwierzętami, znają cechy świni – nigdy nie sra tam gdzie je, i nigdy nie sra tam, gdzie śpi. Jeśli więc porównamy Pasternaka ze świnią, to świnia nie zrobi tego, co on zrobił.” Zadowolony Chruszczow demonstracyjnie bił brawo. Wiadomość o tym przemówieniu doprowadziła Pasternaka na skraj samobójstwa. Niedawno wyszło na jaw, że prawdziwym autorem obelg wypowiedzianych przez Siemiczastnego był Chruszczow, który poprzedniej nocy w rozmowie telefonicznej, podyktował pierwszemu sekretarzowi KC Komsomołu swoją kwestie o parszywej owcy i świni.
27 października 1958 r. uchwałą wspólnego posiedzenia Prezydium Zarządu Związku Literatów ZSRR, Prezydium Komitetu Organizacyjnego Związku Pisarzy ZSRR i Prezydium Zarządu Moskiewskiego Oddział Związku Pisarzy RFSRR, Pasternak został jednogłośnie usunięty ze Związku Pisarzy ZSRR. W 1987 r. anulowano tą decyzję, natomiast w 1988 r. „Doktor Żywago” został po raz pierwszy opublikowany w ZSRR. W 1989 r. Jewgienij Borysowicz Pasternak (1923–2012), syn Borysa Pasternaka, odebrał nagrodę Nobla w imieniu ojca.
Co ciekawe, „Doktor Żywago” spotkał się również z ostrą krytyką w Państwie Izrael, tym razem chodziło o propagowanie asymilacji narodu żydowskiego.
„Doktor Żywago” zawiera swoistą atmosferę oczyszczenia. W książce przeplatają się tłumy postaci, tamtej epoki, od rewolucji 1905 r. do pełnego ustanowienia bolszewickiej władzy w 1929 r.; Rosja z jej tajemnicą i urokiem, miastami, opisami przyrody: burzami, opadami śniegu, niekończących się przestrzeni; tysiące historii, które zbiegają się na kartach tej powieści. Skromne losy zwykłych ludzi – Lary, Tonii, Antipowa/Strelnikowa, Nikołaja Nikołajewicza Wiedienjapina, Tanii, Tiwerzina i innych.
Powieść nie ma jednego wątku z powodu nakładania się jednych wydarzeń na drugie, często porzuconych, by wznowić je później. Zawiera pewien niestereotypowy sposób rekonstrukcji poprzez internalizację bohaterów, ich jakby psychologicznego odbicia.
Na horyzoncie brzydoty, cierpienia i niepowodzenia nieludzkiego eksperymentu, jakim była marksistowska dyktatura, po zaśpiewaniu pieśni nadziei i zmartwychwstania, odradza się tęcza wiecznego piękna miłości i sztuki. Miłość jest dla Pasternaka symbolem młodości, słodyczą życia, poczuciem porządku rzeczy, harmonią, poezją, dlatego pisarz był jej zagorzałym piewcą.
Dwuznaczność tła religijnego
Tytułowy bohater odczuwa tęsknotę za dawną wiarą narodu rosyjskiego, z urokiem wielkich postaci religii prawosławnej, Chrystusa Odkupiciela i Marii Dziewicy, świętych z ikon bizantyjskich.
Pasternak nie jest kapłanem ani bezstronnym obserwatorem, lecz wielkim poetą, człowiekiem pełnym pasji, entuzjazmu, cielesności, poszukującym czystości, piękna, miłości, które znajduje wszędzie, ponieważ nosi je swoim sercu.
„Doktor Żywago” zdecydowanie nie należy do kultury sowieckiej, lecz do duszy starej Rosji.
Hymn walki o wolność
Powieść ta nie jest stricte lieraturą religijną, jak i też polityczną. Pasternak nienawidząc jakiejkolwiek polityki, napisał prozę o charakterystyce duchowej w proteście przeciwko reżimowi sowieckiemu. To religijny i mistyczny protest ludzkiej estetyki, hymn walki o wolność, pomimo i przeciwko zjadliwości tej strasznej choroby, jaką był komunizm, który opóźnił rozwój Rosji o pięćdziesiąt lat; hymn nadziei i zmartwychwstania.
„Pamiętaj. Nigdy, pod żadnym pozorem, nie rozpaczaj. Mieć nadzieję i działać to nasz obowiązek w przeciwnościach losu. Bezczynna rozpacz to zapomnienie i zaniedbanie obowiązku”.
Odległe i obojętne gwiazdy migocące, Dróg oświetlają zakręty, Na Górę Oliwną prowadzące. A pod nią Cedron jest rozciągnięty.
Trawnik przecięty w połowie, za którym Rozciąga się Droga Mleczna. Szare oliwki srebrzyste jak chmury; Próba wkroczenia w przestworza powietrzna.
Na skraju był ogród na czyjejś ziemi, Gdzie pozostawił uczniów za ścianą ciemną. I rzekł im: „Dusza moja smuci się śmiercią, nie pozostawię was jednak samymi, Zostańcie więc tutaj i czuwajcie teraz wraz ze mną.”
Odmówił walki nie korzystając ze sposobności Użytek zrobić, przymiotów swoich tych użyć: Wszechmocy i cudowności. Zaprawdę, tak samo jak my, chciał swoje ciało w śmierci zanurzyć.
Jak nocy bezmiaru bezkres Zniszczenia i niebycia, Wszechświata niezamieszkana przestrzeń, Gdzie tylko ogród był miejscem dla życia.
I patrząc w otchłań bezmiaru, Pustkę bez początku i końca, Aby kielich śmierci oddalił, W krwawym pocie modlił się do Ojca.
Modlitwa łagodzi śmiertelne wyczerpanie. Przechodząc przez ogród, oto na ziemi Uczniowie obezwładnieni zasypianiem, Wśród ostów legli złożeni.
Obudził ich: „Łaską obdarzył was Pan, Aby żyć za dni moich, a wy spoczywacie w mojej udręce. Wybiła godzina Syna Człowieczego i został sam, Wydany w grzeszników ręce”.
I ledwo powiedział, a zewsząd nieznany Tłum niewolników nadciąga; włóczęgów pojawia się tłuszcza. Pochodnie, miecze; naprzód! I przez Judasza wydany; Apostoł składa zdradliwy pocałunk na ustach.
Przeciwko zbirom Piotr broń swą wyciąga, Jednemu z nich odcina ucho mieczem. Lecz słyszy: „Spór nie da żelazem się rozwiązać, Odłóż swój miecz człowiecze”.
Czy wobec ciemności skrzydlatych legionów piekła, Mój Ojciec nie dał by mi zbroi? Aby choć jeden włos z mej głowy nie spadł. I wówczas bez śladu rozproszyliby się wrogowie moi.
Lecz księgi życia strona wszak się dopełnia; Cenniejsza niż wszystkie rzeczy święte, nieznane. Albowiem co było spisane, musi się teraz wypełniać, I niech się wypełni. Amen.
Widzisz, bieg wieków jest jak przypowieści, I aby można ogień rozpalić podążę dalej w swe miejsce. W imię tej strasznej wielkości to zatem się mieści; Do grobu po dobrowolnych mękach wszak wejdę.
Zejdę do grobu i trzeciego dnia z niego powstanę, Jak tratwą po rzece spłynę. Do siebie na sąd przyciągnę jak barki karawanę, Z ciemności stulecia przeminę.
„Czas przemija; minie wiele wielkich epok i mnie już wtedy nie będzie. Nie wrócą czasy ojców i dziadów, bo nie będą już potrzebne. Lecz w końcu to, co jest wielkiego i wspaniałego, tak długo ukryte, znowu się pojawi. Nadejdzie czas rozliczeń. Twoje życie znów stanie się bogate i owocne. Wspomnij wtedy o mnie”.
Jak każdy wielki poeta, Borys Pasternak odczuwał tragiczny upływ czasu w wieczności. Troski dnia codziennego, zmagania z ulubieńcami władzy, cenzurą. W tych okowach dusił się i obumierał niezwykły talent, jakim był. – „Jesteś zakładnikiem wieczności, w czasie, który cię więzi” – pisał. Wiedział, że jego poezja przetrwa, i że z więzienia czasu jej echo zostanie usłyszane w przyszłości, tak jak dziś słyszymy wersety Homera (VIII wiek p.n.e.); Dantego Alighieri (1265–1321); Giacomo Leopardiego (1798–1837); Charlesa Baudelaireʼa (1821–1867) i Aleksandera Siergiejewicza Puszkina (1799–1837) [15].
30 maja 1960 r. Borys Leonidowicz Pasternak poprosił siostrę, aby nie zapomniała o otwarciu okna wcześnie rano. To były jego ostatnie słowa. Wielki rosyjski prozaik i poeta zmarł na raka płuc o godz. 23:20.
Dzieła wielkiego twórcy nie zostały opublikowane w ZSRR, dlatego jego druga żona, Zinaida Nikołajewna (1897–1966), pod tym pretekstem została pozbawiona przez Związek Sowiecki świadczeń emerytalnych po zmarłym mężu. Mimo próśb wielu znanych pisarzy, władze sowieckie wydały decyzję odmowną. Zinaida Pasternak umarła w 1966 r. na tę samą chorobę co jej mąż. Jej najmłodszy syn, fizyk Leonid Borisowicz Pasternak (1938–1976), zmarł w roku 1976 mając 38 lat (mniej więcej w tym samym wieku i tym samym miejscu co Jurij Żywago). Jewgienij, najstarszy syn literata z pierwszego małżeństwa, krytyk literacki i biograf ojca, zmarł 31 lipca 2012 r. w Moskwie w wieku 88 lat. Wszyscy są pochowani obok grobu Borysa Pasternaka w nekropopolii literackiej Pieriedełkino.
B. L. Pasternak zapisał w testamencie dla Olgi Iwińskiej część tantiem pochodzących z zagranicznych wydań „Doktora Żywago”, których nie mógł otrzymać. Środki te dostarczone do ZSRR przez cudzoziemców, i następnie wymienione na ruble, stały się powodem drugiego aresztowania kobiety 16 sierpnia 1960 r. Wraz z nią zarzut przemytu postawiono także jej córce Irinnie Iwanownej Jemielianowej. Na rozprawie 10 listopada 1960 r. Iwińska ani Irina nie przyznały się do winy. Matka została skazana na 8 lat więzienia, a córka na trzy lata. Olga wyszła na wolność w 1964 r., natomiast Irina w 1962. Za pieniądze z testamentu Pasternaka, Olga kupiła mieszkanie w domu przy stacji metra Sawiołowskaja.
W połowie lat 70. w oparciu o swoje przeżycia Iwińska napisała książkę pt. „Czas zniewolony”, napisanej w Moskwie w 1972 r., po raz pierwszy opublikowana w Paryżu w roku 1978. W 1989 r. została zrehabilitowana. Zmarła 8 września 1995 r. Spoczęła również na cmentarzu Pieriedełkino.
Pomnik nagrobny Borysa Pasternaka był wielokrotnie niszczony; w 40. rocznicę śmierci poety po raz drugi zamontowano dokładną jego kopię wykonaną przez rzeźbiarza Dmitrija Szachowskiego. W niedzielę 5 listopada 2006 r. nagrobek został ponownie uszkodzony przez wandali.
Do widzenia, Borysie, pozostaniesz już na zawsze z nami.
Komentarz opracowałem w oparciu m.in. o artykuł Augusto Benemegliego [16] napisany w Rzymie 3 grudnia 2012.
W umarłym domu na krańcu świata stronie, W izolatorze głuchym, odciętym. Na szlaku kibitki wagonie, Widok śmierci jak całun rozpięty.
[B.K., 30 kwiecień 2022]
W Moskwie na Placu Czerwonym do tej pory jako swoista relikwia, znajduje się otaczane czcią nieświęte sanktuarium z trupem wodza rewolucji październikowej, a zarazem zbrodniarza Władimira Ilicza Lenina (1870–1924). Prof. Warren H. Carroll (1932–2011) [1], w latach 60. XX w. pracownik sekcji antykomunistyczej CIA, oszacował, że za rządów Lenina około 5 mln ludzi zmarło z głodu wskutek klęski nieurodzaju, spowodowanej nieudolną polityką bolszewickiego rządu, zaś liczba osób rozstrzelanych i zmarłych w więzieniach wynosi ponad 1 mln, co razem daje 6 mln ofiar.
Mimo różnic w szacunkach, W. I. Lenin jest ewidentnym ludobójcą czczonym do dziś w Rosji.
George Bernard Shaw, pożyteczny starzec Stalina
George Bernard Shaw (1856–1950), pisarz, dziennikarz i przeciwnik szczepień przeciw ospie, piewca „szczytu cywilizacji osięgniętej przez Związek Sowiecki”, poczynając od „The Revolutionistʼs Handbook”, z czteroaktowej sztuki „Man and Superman”, [3] konsekwentnie rozwijał „twórczą” gałąź swoiście pojmowanej przez siebie eugeniki. W roku 1933 w przedmowie do „On the Rocks”, [4] będzącej apoteozą sowieckiej kolektywizacji pisał: – „Jeśli pragniemy przetrwania cywilizacji i kultury, musimy eksterminować ludzi, którzy do niej nie pasują”.
– „Na świecie jest wielu ludzi, których należałoby zlikwidować”. – potwierdził swoje poglądy we wrześniu 1938 r. na łamach amerykańskiego czasopisma „Liberty”.
Głównym obiektem podziwu dla Shawa, był Józef Wisarionowicz Stalin (1878–1953), którego bronił bezkrytycznie przez całą dekadę. Pakt Ribbentrop-Mołotow z 1939 r. Shaw uznał jako triumf sowieckiego dyktatora; jak powiedział, „ma on teraz Hitlera pod swoją ręką”.
Entuzjazm Shawa dla Związku Sowieckiego sięgał wczesnych lat 20., kiedy to okrzyknął Władimira Ilicza Lenina (1870–1924) „jedynym naprawdę interesującym europejskim mężem stanu”. Shaw uparcie bronił i usprawiedliwiał sowieckie zbrodnie; w 1936 r. w szczytowym momencie Wielkiego Kryzysu, w amerykańskiej audycji radiowej wzywając wszystkich zdolnych robotników by udali się w podróż do ZSRR, bronił czystki stalinowskiej: – „Nie możemy sobie pozwolić na bycie moralnym, kiedy nasz dzielny sąsiad w humanitarny i rozsądny sposób likwiduje garstkę wyzyskiwaczy i spekulantów, aby świat stał się bezpieczny dla uczciwych i przyzwoitych ludzi”. Wskutek deklaracji Shawa, stu Amerykanów opuściło USA, by dotrzeć do ZSRR [5].
W 1949 r. stwierdził, iż Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii popełniła błąd, nie informując, że „obecnie w Związku Sowieckim prywatna przedsiębiorczość rozkwita bardziej niż kiedykolwiek wcześniej”.
Na zaproszenie Stalina, w wieku 75 lat G. B. Shaw wraz z Nacy Astor (1879–1964) w 1931 r. udał się w podróż do Związku Sowieckiego. Irlandzko-brytyjski dramaturg jako lojalny apologeta stalinizmu, głosił, że Gułag jest czymś w rodzaju luksusowego wakacyjnego kurortu, zaś duża populacja więźniów spowodowana jest wyłącznie „trudnościami w nakłonieniu [ich] do jego opuszczenia […].” – „O ile zdołałem się zorientować, mogli oni zostać tam tak długo, jak tylko chcieli”. – powiedział. Podczas obiadu wydanego na jego cześć w Moskwie, Shaw, zdobywając się na cyniczny sarkazm, oświadczył zgromadzonym: – „Po zapoznaniu się z »terrorem« jestem strasznie z niego zadowolony”. W ostatnim dniu swojej pielgrzymki, przed wyjazdem z ZSRR, podczas audiencji u Józefa Stalina, zachwycony przebiegiem podróży, stwierdzł: – „Jutro opuszczę tą ziemię nadziei, i powrócę do swojego zachodniego kraju rozpaczy”. Wracając z Moskwy oświadczył: – „Byłem i zostanę przyjacielem Związku Sowieckiego do końca moich dni”. Zaraz po powrocie do Europy, udzielając wywiadu w Berlinie, uznał Stalina za „giganta”, w przeciwieństwie do całej politycznej klasy „pigmejów”.
W 1932 r., nawiązując do wizyty w ZSRR uznał doniesienia o głodzie w Kraju Rad za „bzdurę”. – „Zjadłem tam najlepszy obiad w swoim życiu”. – powiedział pożyteczny idiota nazywający Stalina „gruzińskim gentelmenem”. W 1933 r. napisał list do redakcji „Manchester Guardian” w którym potępił artykuł Malcolma Muggeridgeʼa (1903–1990), na temat Wielkiego Głodu na Ukrainie, jako „kłamliwy” i „oszczeczy”.
2 marca 1933 r. Shaw stał się jednym ze współsygnatariuszy listu przeciwko „ciągłemu fałszowaniu osiągnięć sowieckich”.
Shaw nie pochwalał powojennych procesów niemieckich zbrodniarzy wojennych, traktując je jako akt obłudy. – „Wszyscy jesteśmy potencjalnymi przestępcami” – stwierdził.
Walter Duranty (1884–1957), przez czternaście lat (1922–1936) szef moskiewskiego oddziału 𝕿𝖍𝖊 𝕹𝖊𝖜 𝖄𝖔𝖗𝖐 𝕿𝖎𝖒𝖊𝖘𝖆, skutecznie tuszował okrucieństwa reżimu stalinowskiego, zwłaszcza Wielki Głód [Hołdomor] (1932–1933), który doprowadził do śmierci, według różnych szacunków 4–8 milionów Ukraińców. Robił to mimo pełnej świadomości skali zbrodni.
W swoich artykułach przedstawiał „nieudane od czasów Piotra Wielkiego(1672–1725)próby zastosowania zachodnich standardów w Rosji, jako formę europejskiego kolonializmu, ostatecznie zmiecionego przez Wielką Rewolucję październikową w 1917 r.”.
Twierdził, iż osoby wysyłane do obozów pracy, miały wybór między ponownym dołączeniem do sowieckiego społeczeństwa lub staniem się nieuprzywilejowanymi outsiderami. Uznał, że dla „wrogów”, którzy nie mogą zaakceptować systemu, „ostatecznym losem jest śmierć”. Brutalna sowiecka kampania kolektywizacji motywowana była jak twierdził, „nadzieją lepszej przyszłości” dla azjatyckich mas Związku Sowieckiego, którą tylko historia będzie w stanie osądzić.
Chwalił Józefa Stalina jako imperialnego, „prawdziwie rosyjskiego” – mimo, iż Stalin nie był rodowitym Rosjaninem – przywódcę, którego porównać można tylko do Iwana IV Groźnego (1530–1584). W roku 1933, Stalin w uznaniu jego zasług stwierdził, iż Duranty „głosi prawdę o naszym kraju”.
W serii publikacji w 𝕿𝖍𝖊 𝕹𝖊𝖜 𝖄𝖔𝖗𝖐 𝕿𝖎𝖒𝖊𝖘𝖎𝖊, rozpoczętych artykułem z dnia 31 marca 1933 r., Duranty potępiając doniesienia o głodzie w ZSRR, w szczególności atakował Garetha Jonesa i, podobnie jak czynił to George Bernard Shaw, Malcolma Muggeridgeʼa, dwóch brytyjskich dziennikarzy publikujących w „The Manchester Guardian” [Od 24 sierpnia 1959 r. „The Guardian”], którzy jako naoczni świadkowie opisali pandemonoum Hołodomoru.
W 1932 r. Walter Duranty za serię swoich 11. kłamliwych raportów z ZSRR, opublikowanych w czerwcu 1931 r., otrzymał Nagrodę Pulitzera. Sprawa nabrała rozgłosu dopiero w 1986 r., kiedy brytyjski historyk i sowietolog Robert Conquest (1917–2015) przytoczył w swojej recenzji zdanie Craiga Whitneyʼa [6] z 𝕿𝖍𝖊 𝕹𝖊𝖜 𝖄𝖔𝖗𝖐 𝕿𝖎𝖒𝖊𝖘𝖆 o skutecznym ignorowaniu Wielkiego Głodu przez Durantyʼego.
Sally J. Taylor, autorka biografii apologety Stalina, uznała, iż reportaże Durantyʼego, stały się kluczowym czynnikiem decydzji prezydenta USA Franklina D. Roosevelta (1882–1945) z 1933 r. o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych z ZSRR.
𝕿𝖍𝖊 𝕹𝖊𝖜 𝖄𝖔𝖗𝖐 𝕿𝖎𝖒𝖊𝖘, w ramach dziennikarskiego śledztwa, wyznaczył członka swojej redakcji Karla E. Meyera (1928–2019) [7], do zbadania tej sprawy. 24 czerwca 1990 r. Meyer uznał artykuły Durantyʼego za „jedne z najgorszych reportaży, jakie ukazały się w 𝕿𝖍𝖊 𝕹𝖊𝖜 𝖄𝖔𝖗𝖐 𝕿𝖎𝖒𝖊𝖘𝖎𝖊”. – „Duranty – jak przyznaje Meyer – kładąc swoją karierę na szali, nobilitował Stalina w oczach Zachodu poprzez usprawiedliwianie jego zbrodni”.
Od 1990 r. skierowano kilka wniosków do zarządu Pulitzera, aby odebrać psudodziennikarzowi przyznaną nagrodę. Mimo ewidentnych manipulacji Durantyʼego, w 2003 r. rada nadzorcza wydała drugą decyzję odmowną. W uzasadnieniu stwierdzono, iż jego artykuły nie zawierają „jasnych i przekonujących dowodów celowego oszustwa”.
Louis Fischer
W 1938 roku Leib Dawidowicz Trocki (1879–1940) określił Louisa Fischera (1896–1970) jako „sprzedawcę kłamstw” i „bezpośredniego agenta literackiego Stalina”.
Fischer, jako reporter „The Nation”, w październiku i listopadzie 1932 r. udał się na Ukrainę. Mimo, iż początkowo sceptyczny względem sowieckiej propagandy, w lutym 1933 r. poparł oficjalne stanowisko rządu sowieckiego, obwiniającego ukraińskich nacjonalistycznych kontrrewolucyjnistów.
W 1934 r. Fischer oskarżył prasę Williama Randolfa Hearsta (1863–1951) o próbę „zepsucia stosunków sowiecko-amerykańskich”. Artykuły zamieszczone na łamach prasy Hearsta cytowały relacje naocznych świadków głodu. Ich autorem był m.in. Gareth Jones.
Hearst wykorzystując głód na Ukrainie, w celu zaatakowania Franklina Delano Roosevelta (1882–1945) dopuścił się jednak manipulacji. Jego sieć gazet opublikowała serię artykułów na temat głodu w 1935 r., w stylu, dla którego utworzono termin „żółte dziennikarstwo” [„Yellow journalism”]. Artykuły napisane przez „Thomasa Walkera” są prawdopodobnie przeróbką autentycznego materiału z 1933 r. kupionego przez magnata prasowego. „Walker” na polecenie Hearsta „zaktualizował” historię, umieszczając głód w roku 1934, a nie w latach 1932–1933. Nieuczciwość Hearsta ułatwiła Fischerowi oskarżanie „Walkera” o „zmyślenie” głodu.
Dziennikarze:
Eugene Lyons
Kolejnym zachodnim dziennikarzem na usługach Moskwy, który wraz z Durantyʼm posponował opisy Jonesa, był korespondent agencji TASS (od 1924), a później United Press International (UPI) (1928–1934), Eugene Lyons (1898–1985). 22 listopada 1930 r., jako pierwszy zachodni przedstawiciel prasy przeprowadził na Kremlu wywiad z Józefem Stalinem. Z czasem jednak stając się żarliwym antykomunistą i prawdziwym dziennikarzem, zerwał z kłamstwem potępiając Durantyʼego.
Pisarstwo Lyonsa wywarło bezpośredni wpływ na twórczość Georgeʼa Orwella (1903–1950). Autor „Folwarku zwierzęcego” (1945), wcześniej sam nie będąc wolnym od odziaływania bolszewickiej propagandy, w swojej przełomowej powieści „Rok 1984” (1949) zapożyczył, jako metaforę oficjalnego totalitarnego kłamstwa, sowiecki utopijny slogan upowszechniony przez Lynosa w książce pt. „Assignment in Utopia” (1937). Hasło odwołujące się do Planu Pięcioletniego, głosiło, że „Dwa plus dwa równa się pięć”.
Prace Lyonsa znajdują się w Hoover Institution na Uniwersytecie Stanforda w Kalifornii oraz w dziale Zbiorów Specjalnych Knight Library Uniwersytetu Oregonu w Eugene (hrabstwo Lane).
Malcom Muggeridge latach II wojny światowej porucznik Sekcji 6 Secret Intelligence Service, w młodości zafascynowany komunizmem, jako korespondent „The Manchester Guardian”, pisujący również dla 𝕿𝖍𝖊 𝕯𝖆𝖎𝖑𝖞 𝕿𝖊𝖑𝖊𝖌𝖗𝖆𝖕𝖍 i 𝕿𝖍𝖊 𝕰𝖛𝖊𝖓𝖎𝖓𝖌 𝕾𝖙𝖆𝖓𝖉𝖆𝖗𝖉, zamieszkał w 1932 r. w Związku Sowieckim. Coraz bardziej rozczarowany uważną obserwacją totalitaryzmu komunistycznego, z czasem stał się zagorzałym antykomunistą. Podróżując bez uzyskania zgody władz sowieckich, postanowił zbadać doniesienia o głodzie na Ukrainie i na Kaukazie. Zapiski przesyłał do „The Manchester Guardian” za pośrednictwem poczty dyplomatycznej. Dlatego artykuły, które ukazały się 25, 27 i 28 marca 1933 r. nie zostały opublikowane pod jego nazwiskiem.
Malcolm Muggeridge określił Durantyʼego mianem „największego kłamcy jakiego spotkał wśród dziennikarzy”. – „Nigdy nie zapominaj, że ze strumieniem płyną tylko martwe ryby” – Muggeridge jako pierwszy powiedział te słowa.
Gareth Richard Vaughan Jones (1905–1935), niezależny dziennikarz, antynazista i antykomunista, od stycznia 1930 r. doradca do spraw zagranicznych byłego premiera Davida Lloyda Georgeʼa (1863–1945), był jednym z nielicznych obcokrajowców, którzy stali się bezpośrednimi obserwatorami Hołodomoru. W marcu 1933 r., po raz trzecini i ostatni, na własny koszt wybrał się w podróż do Związku Sowieckiego. Autor pięciu artykułów zamieszczonych w „The Manchester Guardian”, 7 marca po tym jak zdołał zgubić śledzących go agentów NKWD, wsiadł do pociągu zmierzającego do Charkowa. Opuszczając skład na przypadkowej małej stacji, z plecakiem pełnym żywności rozpoczął pieszą wędrówkę po piekle głodujących wsi Ukraińskiej SRR.
29 marca, po powrocie do Berlina, wydał komunikat prasowy, który opublikowany został oprócz „The Manchester Guardian”, także i na łamach 𝕹𝖊𝖜 𝖄𝖔𝖗𝖐 𝕻𝖔𝖘𝖙 i „The Times”:
„Przemierzyłem wsie i dwanaście kołchozów i wszędzie tak samo wołano: – »Nie ma chleba. Umieramy«. Ten krzyk dobiega z każdej części Rosji: z nad Wołgi, Syberii, Białorusi, Kaukazu Północnego i Azji Środkowej. Chodziłem po ukraińskim czarnoziemie, niegdyś najbogatszym terenie uprawnym w Rosji, gdzie zabroniono wjazdu korespondentom zagranicznym, aby nie mogli zobaczyć, co się tam dzieje.
W pociągu jeden z komunistów w rozmowie ze mną zaprzeczył, że panuje głód. Gdy wrzuciłem do spluwaczki skórkę chleba, który jadłem ze swojego prowiantu, pewien chłop, jeden ze współpasażerów, natychmiast ją wyciągnął i żarłocznie zjadł. Tak samo zrobił, gdy do spluwaczki wrzuciłem skórkę od pomarańczy. Komunista nie mówił już więcej, że nie ma głodu.
Nocowałem w wiosce, w której kiedyś było dwieście sztuk była, a obenie zostało tylko sześć krów. Chłopi jedli już tylko paszę, której zapas miał starczyć im na miesiąc. Powiedzieli mi, że wielu zmarło już z głodu. Dwóch żołnierzy, którzy przyszli aresztować złodzieja, ostrzegali mnie przed podróżowaniem nocą, ponieważ wtedy grasuje wielu »głodnych« zdesperowanych mężczyzn.
– »Czekamy na śmierć« – stało się moim powitaniem. – »Nadal mamy jeszcze paszę dla bydła. Idź dalej na południe. Tam nic nie mają. Wiele domów jest pustych, bo ludzie już umarli« – opowiadali Ukraińcy płacząc.”
Uznany w ZSRR za persona non grata, Jones w 1935 r. udał się do Mandżurii, chcąc z bliska przyjrzeć się napiętym stosunkom sowiecko-japońskim na tym spornym terenie. W niejasnych okolicznościach uprowadzony, prawdopodobnie na rozkaz Kremla przez agentów NKWD, został przez nich zamordowany.
W listopadzie 2008 r. Gareth Jones oraz Malcolm Muggeridge, podczas ceremonii w Westminster Central Hall, zostali pośmiertnie uhonorowani ukraińskim Orderem „Za zasługi”. Medale w imieniu prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenki za ich wyjątkową służbę dla kraju i jego mieszkańców, wręczył Ihor Charczenko.
Uznanie Hołodomoru za ludobójstwo
Rafał Lemkin (1900–1959), twórca koncepcji i definicji ludobójstwa, w wykładzie „Sowieckie ludobójstwo na Ukrainie”, wygłoszonym w nowojorskim Manhattan Centre w dwudziestą rocznicę Hołodomoru (1953), uznał sztucznie wywołany przez władze sowieckie głód na Ukrainie lat 1932–1933 za klasyczny przykład takiej zbrodni.
Państwa, których władze (rządy lub parlamenty) uznały Wielki Głód na Ukrainie za ludobójstwo:
◆ Australia (2003) ◆ Brazylia (2022) ◆ Czechy (2007) ◆ Ekwador (2007) ◆ Estonia (1993) ◆ Gruzja (2005) ◆ Hiszpania (2007) ◆ Kanada (2008) ◆ Kolumbia (2007) ◆ Litwa (2005) ◆ Łotwa (2008) ◆ Meksyk (2008)
◆ Niemcy (2022) [8] ◆ Paragwaj (2007) ◆ Peru (2007) ◆ Polska (2006) ◆ Portugalia (2017) ◆ Stany Zjednoczone (2018) ◆ Ukraina (2006) ◆ Watykan (2001) ◆ Węgry (2003)
Kraje, które oficjalnie potępiły Hołodomor jako akt eksterminacji ludzi dokonany przez totalitarny reżim stalinowski lub uczciły pamięć jego ofiar:
23 października 2008 roku Parlament Europejski po debacie poświęconej Wielkiemu Głodowi przyjął rezolucję stwierdzającą:
„Wielki Głód, sztucznie wywołany na Ukrainie w latach 1932–1933, jest wstrząsającą zbrodnią przeciwko ludności Ukrainy i przeciwko ludzkości.”
3 października 2018 roku Senat USA w specjalnej rezolucji uznał, że Józef Stalin i jego otoczenie dokonali ludobójstwa na Ukraińcach w latach 1932–1933.
Od 1998 roku Dzień Pamięci Ofiar Wielkiego Głodu (od 2004 Dzień Pamięci Ofiar Wielkiego Głodu i Represji Politycznych) jest świętem państwowym Ukrainy obchodzonym corocznie w czwartą sobotę listopada. Święto zostało ustanowione dekretem prezydenta Leonida Kuczmy.
28 listopada 2006 roku Rada Najwyższa (parlament) Ukrainy przyjęła na wniosek prezydenta Wiktora Juszczenki ustawę uznającą Wielki Głód za zbrodnię ludobójstwa.
25 maja 2009 r. Służba Bezpieczeństwa Ukrainy wszczęła oficjalne dochodzenie w sprawie Wielkiego Głodu 1932–1933 jako zbrodni ludobójstwa. Po zakończeniu śledztwa w listopadzie 2009, w styczniu 2010 r. Prokuratura Generalna Ukrainy skierowała do sądu akt oskarżenia. 13 stycznia 2010 r. Sąd Apelacyjny w Kijowie po rozpoznaniu sprawy uznał Józefa Wisarionowicza Stalina (1878–1953), Wiaczesława Michajłowicza Mołotowa (1890–1986), Łazarza Mojżeszowicza Kaganowicza (1893–1991), Pawła Pietrowicza Postyszewa (1887–1939), Stanisława Wikientiewicza Kosiora (1889–1939), Własa Jakowicza Czubara (1891–1939) i Mendla Markowicza Chatajewicza (1893–1937) za winnych zbrodni ludobójstwa określonych w art. 442 § 1 kodeksu karnego Ukrainy i umorzył jednocześnie postępowanie karne w związku ze śmiercią oskarżonych.
13 stycznia 2013 roku sąd apelacyjny miasta Kijowa zakwalifikował Wielki Głód na Ukrainie 1932–1933 jako zbrodnię ludobójstwa na narodzie ukraińskim. Sąd zgodził się z opinią Głównego Urzędu Śledczego Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, która była wynikiem naukowo-demograficznej ekspertyzy sądowej, że bezpośrednim skutkiem zorganizowanego przez reżim komunistyczny ludobójstwa było zamorzenie głodem 3 mln 941 tys. osób.
W uchwale przyjętej w czwartek 15 grudnia 2022 r., Parlament Europejski uznał Hołodomor za akt ludobójstwa wobec narodu ukraińskiego [9].
Stanowisko Rosji
Duma Federacji Rosyjskiej w rezolucji uchwalonej 2 kwietnia 2008 sprzeciwiła się uznaniu Wielkiego Głodu za zbrodnię ludobójstwa. Głosi ona, że głodu z lat 30. XX wieku nie należy uznawać za ludobójstwo ani wykorzystywać jako narzędzia politycznego. Rezolucję przyjęto w momencie, gdy prozachodnie kierownictwo Ukrainy zabiegało – ku zaniepokojeniu Rosji – o członkostwo w NATO.
Jedna z notatek dyplomatów amerykańskich, ujawnionych przez portal WikiLeaks w listopadzie 2010 wskazuje, że ówczesny prezydent Rosji Miedwiediew, miał powstrzymywać władze Azerbejdżanu przed uznaniem Wielkiego Głodu za zbrodnię ludobójstwa, groźbami zmiany stanowiska Rosji w sprawie Górskiego Karabachu.
Stanowisko Polski
Senat Rzeczypospolitej Polskiej w obszernej uchwale oddał 16 marca 2006 r. hołd ofiarom Wielkiego Głodu i uznał go za akt ludobójstwa, wyrażając solidarność z narodem ukraińskim i jego wysiłkami dla upamiętnienia tej zbrodni. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uczynił to 6 grudnia 2006 r.
– „Muszę zacząć od zwrócenia uwagi, że tortury to złożony system środków, których celem jest nie tyle złamanie człowieka fizycznie, ile zniszczenie go jako jednostkę. Dlatego tak ważne jest zastraszanie, które sprawia, że ból fizyczny staje się bardziej dotkliwy.” – pisze Stanisław Wołodymyrowycz Asiejew (Станіслав Володимирович Асєєв).
Zanim 32-letni ukraiński pisarz i dziennikarz, został schwytany przez wspierających Władimira Putina prorosyjskich bandytów z Donbasu, po tym jak w maju 2014 r. Donieck znalazł się pod ich kontrolą, przez dwa lata publikował swoje reportaże dla ukraińskich mediów, ze względów bezpieczeństwa pisząc jako Stanisław Wasin (Станіслав Васін). Współpracując z Radiem Svoboda używał psedonimu Jerry Toms.
Polowano na niego przez 18 miesięcy. 6 czerwca 2017 r. został skrycie uprowadzony przez separatystów, a następnie oskarżony o szpiegostwo.
Przetrzymywany przez okres dwóch i pół lat Stanisław Asiejew, słysząc krzyki mężczyzn rażonych prądem i gwałconych kobiet, zastanawiał się, kiedy przyjdzie kolej na niego.
Jedno z najgorszych wspomnień dotyczy Serhija Beszty, mężczyzny torturowanego wraz ze swoim synem leżącym obok niego z elektrodami przymocowanymi do genitaliów. Kiedy starszy mężczyzna wracał do celi, nadal myślał, że jest maltretowany. – „Trzymaj się synu! Trzymaj się synu!” – krzyczał. – „Próbowaliśmy przywrócić go do rzeczywistości, ale przez 90 minut myślał, że wciąż jest torturowany. Miał wiele widocznych obrażeń m.in. od oparzeń elektrycznych, złamane żebra. Załamanie psychiczne tego mężczyzny było tym, co po tak długim przebywaniu w obozie zszokowało nawet nas”. – pisze Stanisław Asiejew.
Jeden z osadzonych miał pękniętą śledzionę i poważnie uszkodzone narządy wewnętrzne w wyniku pobicia. Kiedy współwięźniowie powiedzieli pijanemu komendantowi obozu o jego obrażeniach, odpowiedzią było stwierdzenie, że ofiara udaje, i bito go jeszcze mocniej. Maltretowany mężczyzna zmarł po trzech dniach bólu i halucynacji, podczas których rozmawiał ze swoją żoną przytulając ją.
Patrząc z perspektywy czasu spędzonego w niewoli, Stanisław Asiejew tylko jeden raz całkowicie się załamał. – „Ani przebywanie w niewoli, ani tortury nie miały na mnie tak niszczycielskiego wpływu – wspomina Asjejew, jak wtedy, gdy pewnego dnia został przetransportowany poza granice miasta w celu przeprowadzenia tzw. »działania dochodzeniowego«. – Los chciał, że gdy mieliśmy opuścić Donieck przejeżdżając obok mojej dawnej dzielnicy, zdjęto mi kaptur. Wyjrzałem przez okno furgonetki i wyobraziłem sobie matkę, siedzącą samotnie w pokoju, przy telefonie. Czy dzwoni teraz do kolejnej kostnicy, a może płacze załamana nie wiedząc nawet czy jej syn żyje.
Widząc to wszystko wiedziałem, że dystans dzielący mnie od matki mogę pokonać w trzy, cztery minuty. Wtedy mógłbym ją przytulić. Gdy zabrali mnie z powrotem do piwnicy wizja mineła, znikła jak sen. Wszystko czego wtedy chciałem, to zostać zastrzelonym”.
Matka Asiejewa została oficjalnie poinformowana dopiero 16 lipca 2017 r., że jej syn został aresztowany pod zarzutem szpiegostwa.
22 października 2019 r. uznany przez Sąd Najwyższy DRN winnym działalności ekstremistycznej i szpiegostwa, skazany został na 15 lat więzienia.
Oficjalnie „Izolacja” – obóz tortur [1] mieszczący się w budynku dawnej fabryki materiałów izolacyjnych przy ulicy Світлий шлях 3 (Świetlista droga) w Doniecku nie istnieje. A jednak ukraiński dziennikarz był tam przetrzymywany przez 28 miesięcy, wraz z 80. mężczyznami i kobietami.
Dzięki międzynarodowej kampanii z udziałem m.in. organizacji obrońców praw człowieka, w ramach wymiany więźniów, 29 grudnia 2019 r. został uwolniony.
Szaleństwo ludzkiej pychy wobec bezmiaru nieskończoności
Pod koniec 1989 r. na prośbę prof. Carla Sagana (1934–1996) [1], członka zespołu naukowego NASA obrazowania misji sondy Voyager 1 [2], odwrócono kamerę, aby po raz ostatni spojrzeć na Ziemię, zanim bezzałogowy statek, wystrzelony w przestrzeń kosmiczną 5 września 1977 r. z Przylądka Canaveral na Florydzie opuścił nasz Układ Słoneczny na zawsze.
Powstały obraz wykonany w dniu św. Walentego 14 lutego 1990 r. przedstawiający Ziemię jako małą plamkę o wielkości mniejszej niż 0,12 piksela, stał się znany jako „Pale Blue Dot” [„Bladoniebieska kropka”] [3].
Ten jedyny w swoim rodzaju obraz ukazuje nasze niezaprzeczalnie małe miejsce jakie zajmujemy w ogromie niezmierzonej przestrzeni wszechświata.
– „Wszyscy, których kochasz, wszyscy, których znasz, wszyscy, o których kiedykolwiek słyszałeś, każdy człowiek, który kiedykolwiek istniał […], żyli na tej drobince kurzu zawieszonej w promieniach słońca”. – napisze później Sagan.
„Z odległego punktu obserwacyjnego Ziemia nie wydawaje się szczególnie interesująca, mimo, że z naszej perspektywy jest inaczej. Zastanów się jednak nad tą kropką; tutaj jest nasz dom, tu jesteśmy my. Wszyscy, których kochasz, wszyscy, których znasz, wszyscy, o których kiedykolwiek słyszałeś, każdy człowiek, który kiedykolwiek istniał żyjąc tutaj.
Suma naszych radości i cierpień. Tysiące religii, ideologii, doktryn ekonomicznych, każdy łowca i poszukiwacz, każdy bohater i tchórz, każdy twórca i niszczyciel cywilizacji, król i chłop, każda zakochana młoda para, każda matka i każdy ojciec tu żyli. Dziecko pełne nadziei, wynalazca i odkrywca, każdy nauczyciel moralności, każdy skorumpowany polityk, każda supergwiazda, każdy najwyższy przywódca, każdy święty i grzesznik w historii naszego gatunku żyli tutaj, na tej drobince kurzu zawieszonej w promieniach słońca.
Ziemia to tylko bardzo mała scena na ogromnej kosmicznej arenie. Pomyśl o rzekach krwi przelanych przez wszystkich generałów i cesarzy, aby w chwale i triumfie mogli stać się przez chwilę panami tej kropki. Pomyśl o nieustannych okrucieństwach nawiedzających mieszkańców jednego zakątka tego piksela, ledwo widocznych dla mieszkańców innego zakątka.
Jak często nieporozumienia, z jakąż gorliwością powodują, że chcemy się nawzajem pozabijać, jak żarliwa jest nienawiść. Nasze postawy, zadufanie w sobie, złudzenie, że mamy jakąś uprzywilejowaną pozycję we wszechświecie, kwestionuje ten oto punkt bladego światła.
Nasza planeta jest samotną plamką w wielkiej, otaczającej kosmicznej ciemności.
Wobec ogromu wszechświata nie zdajemy sobie sprawy, że nic nie wskazuje na to, by skądkolwiek nadeszła pomoc, aby uratować nas przed nami samymi.
Mimo eksploracji, nie ma miejsca w kosmosie gdzie moglibyśmy się osiedlić. Czy nam się to podoba, czy nie, w tej chwili Ziemia jest jedyną dla nas płaszczyzną. Mówi się, że astronomia jest doświadczeniem pokory budującym charakter. Chyba nie ma lepszego dowodu szaleństwa ludzkich pychy niż ten odległy obraz naszego maleńkiego świata.
Podkreśla to dla mnie naszą odpowiedzialność za bardziej życzliwe traktowanie siebie nawzajem, aby dbając o tą bladoniebieską kropkę, zachować jedyny dom, jaki kiedykolwiek znaliśmy.”
Brian Cat 