Kręte ścieżki prowadzą nas
Do dobrych rzeczy.
Jak Kotów ze szczęścia mruczenia czas,
Zwinnie wyginających swe grzbiety.
„Tako rzecze Zaratustra” [„Also sprach Zarathustra”] (1883) [1], Friedrich Nietzsche (1844–1900) [2]. Przekład wiersza, Brian Kotofeevich Cat.
„Dziesiąta część zyska wolność osobistą i nieograniczoną władzę nad pozostałymi dziewięcioma dziesiątymi. Te zaś mają utracić status osoby, przeobrazić się w coś w rodzaju stada, a w cyklu przeistoczeń przy zachowaniu bezgranicznego posłuszeństwa osiągną stan pierwotnej niewinności, jakby pierwotny raj, w którym z resztą mają pracować.”
„Biesy” (1872) [3], Fiodor Dostojewski (1821–1881) [4]
2 maja 1935 r. podpisano układ o wzajemnej pomocy między Francją a ZSRR. 13 maja z trzydniową wizytą do Moskwy udał się premier Francji Pierre Laval (1883–1945). Dyktator Związku Sowieckiego Józef Wisarionowicz Stalin (1878–1953) i jego premier Wiaczesław Michajłowicz Mołotow (1890–1986) zainteresowani byli przede wszystkim jaką siłą dysponować może armia francuska na froncie zachodnim.
– „Czy nie można zrobić czegoś, aby w jakiś sposób wesprzeć religię i katolików w Rosji? Bardzo by mi to pomogło w rozgrywkach z papieżem”. – zapytał Laval.
– „A ile papież ma dywizji?” – cynicznie odpowiedział pytaniem na pytanie towarzysz Stalin [5].
Podczas konferencji poczdamskiej (17 lipca – 2 sierpnia 1945) prezydent USA Harry S. Truman (1884–1972) w rozmowie z generalissimusem stwierdził, że papieżowi nie spodoba się zmiana układu sił w Europie Wschodniej.
– „Panie premierze Churchill, ile dywizji według pana ma papież?” – Stalin spoglądając na brytyjskiego premiera, powtórzył swoją kazuistykę z roku 1935 [5].
W trakcie jednej z audiencji w Watykanie, Winston Churchill (1874–1965), który nota bene pierwszy raz spotkał się z monsigniore Egenio Pacellim (1876–1958) w Londynie w roku 1911, opowiedział papieżowi o słowach Stalina.
– „Powiedz mojemu synowi Józefowi, że spotka moje dywizje w życiu wiecznym”. – odparł Pius XII [5].
Najbardziej znana książka rosyjskiego pisarza Michaiła Afanasjewicza Bułhakowa [Михаил Афанасьевич Булгаков] (1891–1940) [6], to – oparta na prawosławnej gnozie – „Mistrz i Małgorzata” pisana od 1928 do 1940 r. [7]. Proza powstała pod wpływem takich twórców jak chociażby J. W. Goethe (1749–1832), M. Gogol (1809–1852), M. Lermontow (1814–1841). Jednym z jej głównych bohaterów jest demoniczny Kot Behemot [8]. Kot ten jest jednym z szeregu antropomorficznych Kotów, takich jak Kot z Cheshire Lewisa Carolla [Charles Ludwidge Dodgson] (1832–1898), czy też Kot w butach Giovanniego Francesco Straparoli (ok. 1485–1558). Inspiracją dla Bułhakowa był Kot Mruczysław [9] E.T.A. Hoffmanna (1776–1822) [10].
Od 1918 r. Iwan Anatoljewicz Szpicberg (1880–1933), pracownik Ludowego Komisariatu Oświaty; VI Tajnego Wydziału OGPU do zwalczania „wrogiej działalności duchownych” [11] kierowanego przez przez Jewgienija Aleksandrowicza Tuczkowa (1892–1957) [12]; VIII Wydziału Ludowego Komisariatu Sprawiedliwości, prowadził leninowską krucjatę antyreligijną. Obejmowała ona działalność literacką w ramach wydawnictwa „Ateista”, prowadzenie czasopisma o tej samej nazwie, jak też i pisanie sprawozdzań mających m.in. podważać wiarygodność relikwi. W latach 1918–1920 jako ekspert WczKa brał udział w procesach sądowych wymierzonych przeciw duchowieństwu Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej.
7 lutego 1925 r. na czele z Jemieljanem Jarosławskim [Miniej Izrailewicz Gubelman] (1878–1943) [13], powstał Związek Wojujących Bezbożników (Liga Bezbożników). Pod koniec lat 20. Jarosławski opowiadał się za całkowitym zakazem wykonywania muzyki kościelnej, nawet utworów takich kompozytorów jak: P. Czajkowski (1840–1893); S. Rachmaninow ( 1873–1943); W. A. Mozart (1756–1791); J. S. Bach (1685–1750); G. F. Händel (1685–1759). Jako główny inspirator antyreligijnej kampanii 1929– 1935 postulował m.in. odwołanie Świąt Bożego Narodzenia oraz zakaz sprzedaży choinek.
W latach największej ateizacji w ZSRR, Józef Wisarionowicz Stalin opierając się na materializmie dialektycznym marksizmu-leninizmu [14], nawiązał do sloganu zawartego w artykule Karola Marksa (1818–1883) [15] pt. „Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa”, o tym, że „religia jest opium ludu”. Stwierdził mianowicie m.in., iż „Religia jest jadem dla naszych dzieci”; „Kościół uciska wiedzę, pali wynalazki”; „Nie istnieją bajeczki opowiadane przez Kościół”; „Od rewolucji światowej dzieli nas tylko Chrystus” [16].
„Mistrz i Małgorzata” swoista satyra obnażająca sowiecką rzeczywistość, pozwala czytelnikowi zagłębić się w prawdziwy, pełen absurdów obraz życia w stalinowskiej Moskwie lat 30. XX w. Powieść powstała w kontrze do wszechobecnej ówczesnej agresywnej antyreligijnej retoryki. Jeszua jako nieszkodliwy wariat w interpretacji Bułhakowa, jest odzwierciedleniem natarczywej usilnej sowieckiej demaskacji wszelakiej transcendencji. Literatura ZSRR w latach 20., idąc za tradycją odmitologizowania Jezusa {David Friedrich Strauss (1808–1874) [17], Ernest Renan (1823–1892) [18] [19]}, przedstawiała go jako szaleńca {Charles Binet-Sanglé (1868–1941) [20], Friedrich Nietzsche (1844–1900)}.
Wedle tychże wzorców zaczęły powstawać utwory twórców takich jak np. Diemjan Biedny [Jefim Aleksiejewicz Pridworow] (1883–1945) [21] – nota bene domnieny świadek egzekucji Fanny Kapłan (1890–1918) [22], który stał się archetypem poety Iwana „Bezdomnego” w „Mistrzu i Małgorzacie”.
Friedrich Nietzsche użył w swoim dziele „Antychryst: Próba krytyki chrześcijaństwa” [„Der Antichrist: Versuch einer Kritik des Christentums”] (1888) [23] sformuowania „idiota”, które zaczerpnął z „Idioty” (1868) Fiodora Dostojewskiego [24] względem Jezusa z Nazaretu [25]. Należy jednak zauważyć, że w przeciwieństwie do kasty kapłanów, Nietzsche uważał Go za jedynego – wprawdzie pozbawionego atrybutów boskości – prawdziwego chrześcijanina [26]. Nie chodzi więc tu o określenie stanu psychicznego, lecz o naiwność. Zło, tak samo jak i dobro są czymś nierozłącznym, jak światło i ciemność. Zarówno Chrystus, jak i Szatan zamieszkują w ludziach. Tymczasem Jezus Bułhakowa, mimo sugestii Piłata, nie potrafi dostrzec zdrady Judasza, ponieważ widzi w ludziach tylko dobro. Dlatego nie może się bronić, bo nie wie jak, ani przed kim. Interpretacja Bułhakowa zbliża go zatem do idei Lwa Nikołajewicza Tołstoja (1828–1910) [27], niestosowania przemocy wobec zła.
Na przełomie lat lat 20. i 30. XX w. propaganda sowiecka ostatecznie zajęła stanowisko zaprzeczające istnieniu Chrystusa. Demoniczne postacie z żydowskiego Starego Testamentu, w książce Bułhakowa są niejako odpowiedzią wobec agresywnej negacji Boga, jako „wytworu żydowskiej religii, pozbawionej kultury umysłowości pustynnych nomadów”, którzy poprzez swą „straszliwą prostotę ducha semickiego” spowodowali, że mózg ludzki „skurczył się” i „zamknął na wszelkie wyższe osiągnięcia intelektualne” {Ernest Renan [19]}.
Mieszkanie nr 50, w którym zamieszkuje przybyły do Moskwy Woland, ma opinię złego; w ciągu dwóch lat najemcy zniknają tam w niewyjaśnionych okolicznościach. Jest to oczywista paralela do nagłych aresztowań dokonywanych przez OGPU/NKWD.
Ponieważ socrelistyczny kanon wykluczał wszelką mistykę, ocenzurowana wersja „Mistrza i Małgorzaty” w ZSRR ukazała się dopiero w latach 1966–67. Pełny rękopis natomiast wydano w Paryżu w roku 1967.
Przypisy:
[1] https://www.deutschestextarchiv.de/book/view/nietzsche_zarathustra04_1891?p=93
https://www.deutschestextarchiv.de/book/view/nietzsche_zarathustra04_1891?p=94
[2] https://culture.pl/en/article/was-nietzsche-polish
[3] https://en.wikipedia.org/wiki/Demons_(Dostoevsky_novel)
http://www.comporecordeyros.cba.pl/lektury/Fiodor%20Dostojewski%20-%20BiesyLagodnaSobowtor.pdf
[4] http://niniwa22.cba.pl/cat_mackiewicz_dostojewski_1.htm
[5] https://wordhistories.net/2019/08/23/how-many-divisions-pope/
[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Bulgakov
[7] https://en.wikipedia.org/wiki/The_Master_and_Margarita
http://arts.brighton.ac.uk/projects/brightonline/issue-number-three/the-master-and-margarita-deconstructing-social-realism
https://czasopisma.uwm.edu.pl/index.php/an/article/view/864/707
[8] https://youtu.be/spbTAPaBnTs
[9] https://pl.wikipedia.org/wiki/Kota_Mruczys%C5%82awa_pogl%C4%85dy_na_%C5%BCycie
https://nakanapie.pl/recenzje/zycie-dziewietnastowiecznego-kota-kota-mruczyslawa-poglady-na-zycie
[10] https://pl.wikipedia.org/wiki/E.T.A._Hoffmann
https://en.wikipedia.org/wiki/E._T._A._Hoffmann
https://fr.wikipedia.org/wiki/Ernst_Theodor_Amadeus_Hoffmann
[11] https://specsluzhby-all.ru/sssr/vchk/
[12] https://192.95.19.250/blog/en/Yevgeny_Tuchkov
[13] https://en.wikipedia.org/wiki/Yemelyan_Yaroslavsky
[14] https://en.wikipedia.org/wiki/Marxism%E2%80%93Leninism
[15] https://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx
https://de.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx
[16] https://pl.wikipedia.org/wiki/Zwi%C4%85zek_Wojuj%C4%85cych_Bezbo%C5%BCnik%C3%B3w
[17] https://de.wikipedia.org/wiki/David_Friedrich_Strau%C3%9F
[18] https://en.wikipedia.org/wiki/Ernest_Renan
[19] „Revue des études juives (1923), Ernest Renan
https://www.persee.fr/doc/rjuiv_0484-8616_1923_num_76_151_5389
[20] https://fr.wikipedia.org/wiki/Sant%C3%A9_mentale_de_J%C3%A9sus
https://en.wikipedia.org/wiki/Mental_health_of_Jesus
https://de.wikipedia.org/wiki/Psychische_Gesundheit_von_Jesus_von_Nazaret
[21] https://en.wikipedia.org/wiki/Demyan_Bedny
[22]
Co do okoliczności związanych ze śmiercią Fanny Kapłan zachodzi rozbierzność między wersją znaną m.in. z Wikipedii [a], a tą przedstawioną w książce „Dzierżyński. Miłość i rewolucja” (2014) [b] autorstwa Sylwii Frołow. Według mnie rację ma Pani Sylwia, choć sposób pozbycia się zwłok Fanny Kapłan nie wyklucza całkowicie wersji oficjalnej. Zresztą, czy tak naprawdę to ona strzelała, czy tylko była kozłem ofiarnym; zamach na W. I. Lenina (1870–1924), jak i wcześniejszy na Mojżesza Sołomonowicza Urickiego (1873–1918), szefa piotrogrodzkiego wydziału CzeKa posłużył przecież jako pretekst do rozpętania czerwonego terroru [c].
[a] https://www.gazeta.ru/science/2018/09/03_a_11942455.shtml
[b] https://lubimyczytac.pl/ksiazka/199416/feliks-dzierzynski-milosc-i-rewolucja-biografia-intymna
https://books.google.pl/books/about/Dzier%C5%BCy%C5%84ski_Mi%C5%82o%C5%9B%C4%87_i_rewolucja.html?id=7M9-AwAAQBAJ&source=kp_book_description&redir_esc=y
https://www.polskieradio.pl/8/2222/Artykul/1037115,Psychologiczny-portret-Krwawego-Feliksa
[c] https://en.wikipedia.org/wiki/Red_Terror
https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/765357,Zamach-na-Lenina-poczatkiem-czerwonego-terroru
https://histmag.org/Nieudany-zamach-na-Lenina-16936
https://dzieje.pl/rozmaitosci/co-zabilo-wlodzimierza-lenina-konferencja-w-baltimore
[23] https://en.wikipedia.org/wiki/The_Antichrist_(book)
https://teologiapolityczna.pl/janusz-dobieszewski-kilka-uwag-w-kwestii-nietzsche-a-religia
„Antychryst: Próba krytyki chrześcijaństwa” w przekładzie Leopolda Staffa (1878–1957) [a].
[a] https://culture.pl/pl/tworca/leopold-staff
https://poezja.org/wz/Staff_Leopold
[24] https://en.wikipedia.org/wiki/The_Idiot
https://de.wikipedia.org/wiki/Der_Idiot
[25] https://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3216/q,Siegnijmy.do.Nietzschego
https://www.racjonalista.pl/kk.php/s,2747/q,Nietzsche.i.Jezus
[26] https://www.racjonalista.pl/kk.php/s,1563/q,Fryderyk.Nietzsche
https://www.racjonalista.pl/kk.php/s,2678
https://www.racjonalista.pl/kk.php/s,2678/q,Nietzsche.smierc.Boga
http://machinamysli.org/nietzsche-o-dwoch-religiach-nihilistycznych-i-jednej-afirmatywnej/
https://journals.library.mun.ca/ojs/index.php/analecta/article/download/1908/1497
http://www.zeno.org/Philosophie/M/Nietzsche,+Friedrich/Zur+Genealogie+der+Moral/Erste+Abhandlung%3A+%C2%BBGut+und+B%C3%B6se%C2%AB,+%C2%BBGut+und+Schlecht%C2%AB/1-10
http://www.zeno.org/Philosophie/M/Nietzsche,+Friedrich/Zur+Genealogie+der+Moral/Erste+Abhandlung%3A+%C2%BBGut+und+B%C3%B6se%C2%AB,+%C2%BBGut+und+Schlecht%C2%AB/11-17
[27] https://en.wikipedia.org/wiki/Leo_Tolstoy
Brian Cat 